«Χωρίς πυξίδα» της Χριστίνας Πουλίδου

Είναι γνωστό το απόφθεγμα ότι η δημοσιογραφία οδηγεί παντού. Συνήθως με αρνητικές συνδηλώσεις, αν και οι γενικεύσεις δεν λένε πάντα την αλήθεια. Νομίζω πως οι δημοσιογράφοι που σέβονται τη δουλειά τους, είναι κατά κάποιον τρόπο οι συγγραφείς του μυθιστορήματος της συλλογικής μας ζωής. Πέραν τούτου, στη λογοτεχνική ιστορία υπάρχουν σημαντικοί συγγραφείς που έγραψαν μυθιστορήματα αξιοποιώντας την τεχνική του ρεπορτάζ, από την εποχή του Ντίκενς μέχρι και σήμερα. Όπως αντίστροφα, υπάρχουν πολλοί συγγραφείς που μετεξελίχθηκαν σε δημοσιογράφους και σχολιαστές της επικαιρότητας.

Η Χριστίνα Πουλίδου λοιπόν, ως ανήσυχη και πολυγραφότατη δημοσιογράφος, φυσιολογικά θα έλεγα, εξελίχθηκε σε ικανότατη και πολυγραφότατη μυθιστοριογράφο. Γιατί, τρία βιβλία μέσα σε πέντε χρόνια είναι ένα αξιοσημείωτο δείγμα επιτυχημένης γραφής. Και επειδή ακριβώς συνδυάζει την ικανότητα του ρεπόρτερ με τη δημιουργική φαντασία, τα βιβλία της έχουν ως κοινό νήμα τις εμπειρίες της, την ερευνητική ματιά της και την αναζήτηση κοινωνικών δεσμών, συλλογικών παθών και αναζητήσεων.

Από τη Σύρο, λοιπόν, που ήταν η κοινή αναφορά των δύο πρώτων, σήμερα βρισκόμαστε στην Ευρώπη, την αριστερά αλλά και τις εφημερίδες. Τρία «μέτωπα», για να χρησιμοποιήσουμε την αριστερή φρασεολογία, στα οποία η Πουλίδου έχει υπηρετήσει, έχει αγωνιστεί, έχει παθιαστεί. Σχηματικά, θα λέγαμε ότι οι τρεις άξονες πάνω στους οποίους δομείται το βιβλίο είναι η κρίση της αριστεράς, η κρίση της Ευρώπης και η διαχείρισή τους από μια εφημερίδα σχεδόν κομματική. Τα προβλήματα και οι αντιθέσεις που ταλανίζουν την Ευρώπη και την αριστερά σκιαγραφούνται μέσα από την καθημερινότητα, τις προσωπικές ιστορίες και διαδρομές μιας σειράς προσώπων που συμβιώνουν στον χώρο της εφημερίδας.

Αν και οι ιστορίες που παρακολουθούμε αναφέρονται σε μεταγενέστερο χρόνο από τον σημερινό, είναι προφανές στον αναγνώστη ότι έχουν ως αφετηρία τους τα χρόνια της κρίσης και τον τρόπο που τη βιώσαμε την τελευταία δεκαετία στην πατρίδα μας.

Ο μελλοντικός χρόνος, που κρύβει μέσα του όμως τις συλλογικές εμπειρίες του παρελθόντος και του παρόντος, είναι το τέχνασμα που επιλέγει η Χριστίνα για να καταγράψει με γλαφυρότητα τις δύσκολες σχέσεις, τις τραυματικές συγκρούσεις και μεταλλάξεις, τις εχθροπάθειες που κυριάρχησαν πολλές φορές στην ελληνική κοινωνία την τελευταία δεκαετία.

Η κρίση και τα διλήμματα της Ευρώπης(που εξελίσσονται με μελανά χρώματα την περίοδο που εξιστορείται στο βιβλίο) είναι η αφορμή για να παρακολουθήσουμε την αντίστοιχη κρίση και τις διαρκείς συγκρούσεις που ενδημούν στην ελληνική (κι όχι μόνο) αριστερά.

Όσοι έχουν περάσει από το χώρο της αριστεράς και της δημοσιογραφίας, αναμφίβολα θα αναγνωρίσουν οικείες καταστάσεις που σε μεγάλο βαθμό έχουν σημαδέψει τις δικές μας γενιές κι έχουν αφήσει το στίγμα τους σε συντροφικές και φιλικές σχέσεις.

Τα κεντρικά πρόσωπα του βιβλίου είναι ο Πάλλης – ο διευθυντής της εφημερίδας με τις αγωνιστικές περγαμηνές, με το χαρισματικό μυαλό και τη διαρκή ισορροπιστική τακτική, αναγκαία προϋπόθεση προσωπικής επιβίωσης. Ένα πρόσωπο σε διαρκή ταλάντευση ανάμεσα στα προσωπικά του «πρέπει» και τις ανάγκες που υπαγορεύει η σύμπλευση με την κομματική γραμμή.

Μόνιμος ανταγωνιστής του είναι ο Μπάρκας, που εκφράζει τη λεγόμενη «αριστερή συνείδηση», το διαρκές αντιστασιακό πρόσημο, την υπεροχή του κομματικού καθήκοντος απέναντι σε μια δύσκολη και αμφίσημη πραγματικότητα, αλλά και απέναντι στις προσωπικές και συντροφικές σχέσεις. Στη διαδρομή της ζωής του κατάφερε –ακολουθώντας το ρεύμα– να ανέλθει στην κομματική επετηρίδα, δημιούργησε τον κύκλο των υποτακτικών του, αλλά κουβάλησε (ως καλά κρυμμένο μυστικό) την οικογενειακή του ιστορία.

Αντίπαλο δέος στον Μπάρκα, είναι ο (επίσης με αριστερές περγαμηνές) Μορφίδης, που αν και μεγάλωσε στη Βουδαπέστη, εκπαιδεύτηκε στο Βελιγράδι και στη μεγάλη των κομμουνιστών σχολή στη Μόσχα, κούτβης δηλαδή, είναι η φωνή της λογικής και των επιχειρημάτων μέσα σε έναν χώρο που κυριαρχούσαν οι αυταπάτες και η πίστη στους θεούς και τους προφήτες της αριστεράς.

Το πρόσωπο, όμως, πέριξ του οποίου εκτυλίσσεται η ιστορία και εξελίσσονται οι συγκρούσεις, είναι η Νίκη. Νεότερης γενιάς, δεν κουβαλά τα αγωνιστικά παράσημα των άλλων, αλλά είναι αυτή που τολμά να φέρνει διαρκώς αντιρρήσεις κι ενστάσεις, να υπερασπίζεται το ευρωπαϊκό όραμα. Και κυρίως να αγωνιά διαρκώς για την υπονόμευσή του, από εθνικοπατριωτικές εξάρσεις και λαϊκισμούς που αναφύονται διαρκώς. Ένα σκηνικό οικείο, θα έλεγα, σε πολλούς από εμάς. Που όλα αυτά τα τελευταία χρόνια, με αφορμή την κρίση, τα μνημόνια και τον ρόλο της Ευρώπης, είδαμε κομματικές ταυτίσεις να καταρρέουν, παλιά πάθη να αναζωπυρώνονται, φιλίες να δοκιμάζονται και συντροφικές σχέσεις να αποδεικνύονται υποκριτικές και τοξικές.

Δεν είναι τυχαίο ότι (όπως συνέβη και στην πρόσφατη πραγματικότητα) έτσι και στο βιβλίο της Χριστίνας, κεντρικό διακύβευμα είναι η σχέση μας με την Ευρώπη, οι δυσλειτουργίες και οι αντιφάσεις της και βέβαια οι οραματισμοί για το μέλλον της. Η επιστροφή των εθνικισμών, το αίσθημα της παγκόσμιας αταξίας, η ηθική άμβλυνση, η οπισθοδρόμηση στη βία που μας προβληματίζουν και μας ανησυχούν εδώ και καιρό περιγράφονται και στο βιβλίο – μέσα από τις διαρκείς αντιπαραθέσεις αλλά και τις προσωπικές διαδρομές (εμφανείς και υπόγειες) των ηρώων του.

Γιατί, όπως έχει σημειώσει ο κορυφαίος διανοητής Τζoρτζ Στάινερ, αυτό που εξουσιάζει τις συμπεριφορές μας τελικά είναι οι εικόνες και οι μύθοι του παρελθόντος, που συνήθως μάλιστα είναι επιλεκτικά δομημένες για να συντηρούν την ταυτότητά μας –και δη την αριστερή μας ταυτότητα– η οποία κινδυνεύει να διαβρωθεί από τις ρωγμές που τη διαπερνούν ιστορικά.

Χαρακτηριστική αυτής της συμπεριφοράς είναι η στάση του Μπάρκα. Ο μονήρης, ιδεολογικά άκαμπτος, ο μονίμως συγκρουσιακός Μπάρκας αρχίζει να μεταλλάσσεται και να αναδεικνύει το ανθρώπινο πρόσωπό του, μετά τον τραυματισμό και την περιπέτεια της Νίκης. Κυρίως όμως, όταν ερωτεύεται την πολύ νεότερη συνάδελφο που του συμπαραστέκεται στη δική του περιπέτεια υγείας.

Μια αντίστοιχη ρωγμή, η περιπέτεια της μάνας του, μεταμορφώνει και τον γιο της Νίκης, που η εφηβική του ορμή τον είχε οδηγήσει στα πρόθυρα της τρομοκρατίας. Είναι κι αυτή μια πτυχή της ιστορίας της αριστεράς, ιδιαίτερα στην Ελλάδα, όπου η βία παραμένει ακόμα ενδημική. Αλλά και ταμπού για την αριστερά που διστάζει, με διάφορα προσχήματα να την αποκηρύξει επί της ουσίας, ιδιαίτερα αν προέρχεται από τη «δική μας» ευρύτερη αριστερή οικογένεια. Κι αν αυτό δεν ισχύει για τη Νίκη και τον επίσης αμφισβητία σύζυγό της ως προς την περίπτωση του γιου τους, υπάρχουν όμως οι σύντροφοι στην εφημερίδα που ταυτίζονται μαζί του εν ονόματι του πολέμου με την εξουσία.
Όπως στη ρεαλιστική πραγματικότητα, έτσι και στη φαντασιακή πραγματικότητα των ηρώων του βιβλίου, βλέπουμε μια διαρκή σύγκρουση. Από τη μια είναι το περιβόητο «ηθικό πλεονέκτημα της αριστεράς» κι οι αυταπάτες των ηγεσιών της που την οδηγούν σε παρά φύσιν συμμαχίες, ακόμα και με την ακροδεξιά, εν ονόματι κάποιου αόριστου, ακαθόριστου καλύτερου μέλλοντος που συνήθως καταλήγει σε τραγωδίες ή οδυνηρές απογοητεύσεις. Κι από την άλλη, είναι η δύσκολη, αντιφατική, οδυνηρή πολλές φορές πορεία για ένα ρομαντικό αν θέλετε όραμα, για ένα κοινό ευρωπαϊκό μέλλον, χωρίς εθνικιστικές υστερίες και λαϊκίστικες δημαγωγίες.

Για να ξαναγυρίσουμε πάλι στον Στάινερ, για ένα μεγάλο ρεύμα της αριστεράς (κυρίαρχο ίσως στην Ελλάδα), δεν υπάρχει τίποτε πλησιέστερο στη θρησκευτική μανία των προφητών της για δικαιοσύνη, όσο το σοσιαλιστικό –κομμουνιστικό θα έλεγα εγώ– όραμα, για την καταστροφή των αστικών Γομόρρων και τη δημιουργία μιας νέας καθαρής πολιτείας για τον άνθρωπο. Που έχουμε δει, βέβαια, πού κατέληξε...

Η λογοτεχνία δεν μπορεί να αλλάξει τον κόσμο. Μας βοηθά όμως να τον κατανοήσουμε καλύτερα, να σκεφτούμε, να αναρωτηθούμε και για το δικό μας μερίδιο ευθύνης σε όσα συμβαίνουν.

Ίσως για αυτό η Πουλίδου επιλέγει να τελειώσει το βιβλίο με μια φαινομενικά άσχετη ιστορία, την περιπέτεια των παγιδευμένων παιδιών από τον σεισμό στη Χίο. Ίσως γιατί θέλει να μας υπενθυμίσει ότι είναι η δύσκολη και επώδυνη πραγματικότητα (και όχι οι θεωρίες και οι ιδεοληψίες) που αναδεικνύει την κρυμμένη πολλές φορές ανθρωπιά μας, ότι τα πάθη και οι συγκρούσεις υποχωρούν μπροστά στην αδήριτη πραγματικότητα της ζωής. (Όπως πρόσφατα διαπιστώσαμε στην ξαφνική απώλεια της. Φώφης Γεννηματά).

Το «Χωρίς πυξίδα» ανατέμνει ουσιαστικά τη σύγχρονη περιπέτεια της χώρας, με την... ευγενική χορηγία της «πρώτη φορά αριστεράς». Είναι κατά συνέπεια μια σημαντική και ουσιαστική συμβολή στη δική μας αυτογνωσία. Γιατί τα όσα περιγράφει και καταγράφει είναι στον ένα ή στον άλλο βαθμό και δικές μας εμπειρίες, δικές μας αντιφάσεις, δικά μας προσωπικά βιώματα.

Και όπως έλεγε πρόσφατα ο Μπαράκ Ομπάμα (με αφορμή το βιβλίο που έγραψε με τον Μπρους Σπρίνγκστιν), το να μοιράζεσαι ιστορίες σου υπενθυμίζει πως δεν είσαι μόνος. Και ίσως σε βοηθά να καταλάβεις τον εαυτό σου λίγο καλύτερα.