«Political and Cultural aspects of Greek Exotism», μία σημαντική έκδοση στο εξωτερικό για την Ελλάδα της τελευταίας δεκαετίας
Οι εικόνες από τα φλεγόμενα κτίρια και τα σπασμένα μαγαζιά, οι βίαιες συγκεντρώσεις και οι αγανακτισμένοι της πλατείας Συντάγματος, κυριάρχησαν το πρώτο μισό της προηγούμενης δεκαετίας. Λίγο νωρίτερα, ο Δεκεμβρίος του 2008 είχε εγκαινιάσει μια νέα περίοδο για τη χώρα, κατά την οποία ένα σημαντικό κομμάτι του πληθυσμού θα ενσωμάτωνε μια κουλτούρα αντίστασης και ανυπακοής. Κι από την άλλη, ένας λαός που βρέθηκε να κατηγορείται και έπειτα να αποθεώνεται, αντιμέτωπος με ένα πρωτόγνωρο καθεστώς απώλειας του βιοτικού του επιπέδου, εγκλωβισμένος ανάμεσα στον φόβο της χρεοκοπίας και την ψευδαίσθηση ότι βρίσκεται στο στόχαστρο διεθνούς συνωμοσίας.
Στη βάση αυτή της εικόνας της Ελλάδας ως ανυπότακτης χώρας στα γεμάτα αντιφάσεις χρόνια της κρίσης, ο Παναγής Παναγιωτόπουλος και ο Δημήτρης Σωτηρόπουλος, επιμελητές του βιβλίου «Political and Cultural aspects of Greek Exotism», εντοπίζουν την απρόσμενη αναβίωση ενός παλιότερου φαινομένου και ανοίγουν τη συζήτηση για τους μηχανισμούς που οδήγησαν σε αυτό που ονομάζουν «νέος ελληνικός εξωτισμός».
Το βιβλίο αποτελεί συλλογικό τόμο μιας συμπερίληψης 11 επιστημονικών άρθρων που προήλθαν από το συνέδριο «Έλληνες και άλλα παράξενα πουλιά - Πολιτικές και πολιτισμικές διαστάσεις του ελληνικού εξωτισμού», που διοργανώθηκε το καλοκαίρι του 2018 στο πλαίσιο μιας ερευνητικής εργασίας να ειδωθεί ο εξωτισμός της κρίσης στις διαφορετικές του όψεις.
Κεντρική θέση του προβληματισμού των επιμελητών και των περισσότερων επιστημόνων που συμμετέχουν στο βιβλίο, είναι ότι νέος εξωτισμός ενεργοποίησε την παράδοση του φιλελληνισμού, έναν ειδικό τύπο οριενταλισμού ο οποίος αφορούσε σε πολιτισμικές προβολές των δυτικών με πολιτικές προεκτάσεις που επηρέαζε την εικόνα της χώρας στο εσωτερικό και το εξωτερικό.
Η ιστορική διαδρομή ενός διττού βλέμματος
Η ιστορικότητα του φαινομένου, λιγότερο ή περισσότερο εστιασμένα, διατρέχει τις περισσότερες προσεγγίσεις. Μια περιοδολόγηση του ελληνικού εξωτισμού αναπτύσσει ο Δ. Σωτηρόπουλος αποτυπώνοντας τους πιο σημαντικούς σταθμούς του στην ιστορία του ελληνικού κράτους, πριν ακόμα από την ίδρυσή του – όταν ο ευρωπαϊκός ρομαντισμός εμπνεύστηκε από τον αγώνα των Ελλήνων για ανεξαρτησία από τους Οθωμανούς σε περιβάλλον άνθισης των κλασικών σπουδών. Ήδη από τότε, όπως και στις μετέπειτα «μάχες» για τη συγκρότησή του σε εθνικό κράτος που θα μοιάζει με «δυτικό» –στη δίνη και ευρύτερων ιστορικοπολιτικών εμπλοκών εξαιτίας της γεωπολιτικής του θέσης–, άλλοτε ανέδυε γοητεία και άλλοτε απογοήτευση, ενώ συχνά τα δύο αυτά συναντιούνταν. Όπως υπογραμμίζει ο Δημήτρης Τζιόβας, υπήρχε πάντα μια διττή διάσταση στις «επανανακαλύψεις» της Ελλάδας. Από τη μία, μια φαντασιακή ιδεαλιστική κατασκευή, η αρχαία Ελλάδα ως τόπος που γέννησε τη δημοκρατία δίνοντας τα φώτα στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, κι από την άλλη μία πραγματιστική κριτική αρνητικών αναπαραστάσεων. Ήδη οι πρώτοι ταξιδευτές στις αναζητήσεις τους ενός ιδανικού στα πρότυπα του κλασικισμού, εντόπιζαν το χάσμα που χώριζε «τη νεωτερική Ευρώπη από την προνεωτερική Ελλάδα» και ενοχλούνταν από τη αφέλεια και τις προκαταλήψεις των κατοίκων, που τους καθιστούσαν στα μάτια τους ανάξιους συνεχιστές της αρχαίας κληρονομιάς.
Κάθε φορά που ο ιδεαλιστικός φιλελληνισμός έρχεται αντιμέτωπος με την ελληνική πραγματικότητα, ματαιώνεται και γίνεται απαξιωτικός, σημειώνουν οι επιμελητές στην Εισαγωγή. Κι όταν το δεύτερο μισό του 20ού αι. το ενδιαφέρον στρέφεται στους ανθρώπους και τις φυσικές ομορφιές της χώρας, είναι η αναζήτηση ενός πρωτόγονου, αυθεντικού δυτικού εαυτού που κυριαρχεί και όχι τα πραγματικά διακυβεύματα. Γράφει ο Δ. Σωτηρόπουλος: «Οι Δυτικοί επισκέπτονται επί τρεις αιώνες την Ελλάδα για να συναντήσουν “Βαλκάνιους”, στο όνομα ενός γοητευτικού εξωτισμού που ειδάλλως δεν θα έβρισκε κανένα πολιτισμικό ενδιαφέρον στον τόπο αυτό. Τη δεκαετία του ’60 η Ελλάδα έχει πετύχει ένα αναπτυξιακό θαύμα, μετά από μια ξένη κατοχή και έναν εμφύλιο που άφησαν πρωτοφανείς καταστροφές. Κι όμως, κανείς δεν ενδιαφερόταν να αναδείξει αυτή την πλευρά, η κυρίαρχη εικόνα της, που έκτοτε λίγο έχει αλλάξει, ήταν οι εξωτικοί “ιθαγενείς”, το συρτάκι και ο ήλιος». Είναι η εποχή που η Ελλάδα γίνεται τουριστικός προορισμός, διανοούμενοι και καλλιτέχνες ανακαλύπτουν στο φως της ελληνικής υπαίθρου τη συνέχεια της ελληνικότητας, έναν τόπο αυθεντικότητας και απολαύσεων, και ο «Ζορμπάς ο Έλληνας» ανακυρήσσεται νέος ήρωας του μοντέρνου φιλελληνισμού. «Εξωστρεφής, γλεντζές, γυναικάς, υπερήφανος, μπαγαπόντης, ανορθολογικός και ξεροκέφαλος. Ζούσε το “τώρα” και προκαλούσε καθημερινά τον Θεό και τον θάνατο. Ποιος δεν θα τον ερωτευόταν;»
Πολιτικός ζορμπαδισμός
Το νήμα που συνεχίζει την παράδοση του εξωτισμού στα χρόνια της κρίσης μεταφέρει τα χαρακτηριστικά του Ζορμπά στο πεδίο της πολιτικής. Από το συρτάκι στο Eurogroup, ο Γιάνης Βαρουφάκης με τα παρδαλά πουκάμισα εκφράζει όπως και το icon της δεκαετίας του ’60 «έναν επινοημένο, εξαγώγιμο τύπο ελληνικότητας, με μάτσο, ακατέργαστα χαρακτηριστικά, επιτηδευμένη αυτοπεποίθηση, διδακτισμό του ξερόλα και ημιμάθεια, σύνδρομο ανωτερότητας και αδιαφορία για τις συνέπειες των πράξεων» σημειώνουν ο Κώστας Καραββίας και ο Γιάννης Παπαθεοδώρου.
Ο «πολιτικός ζορμπαδισμός» ως διαπραγματευτικό χαρτί δοκιμάζει τα όρια του ευρωπαϊκού πολιτικού και οικονομικού συστήματος, ενεργοποιώντας τις δύο παραδόσεις: την ιδεαλιστική-φιλελληνική, που γοητεύτηκε από τη ριζοσπαστική αντισυμβατικότητα, και την οριενταλιστική-υποτιμητική, για μια χώρα που αρνιόταν να μεταρρυθμιστεί. Η Ελλάδα ως αποτυχημένο, αναξιόπιστο κράτος – για κάποιους· ουτοπία αντίστασης που θα άλλαζε την Ευρώπη, μια δημοκρατία που ξεσηκώνεται ενάντια στον ζυγό της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης – για άλλους.
Ο νέος εξωτισμός περιέβαλε με αίγλη την εγχώρια αντιμνημονιακή «εξέγερση» και την ανατροφοδότησε. Όσο αυτή κλιμακώνονταν μέσα από σημεία-σταθμούς όπως τα εκτεταμένα επεισόδια του 2012, με τον αντιγερμανισμό να δυναμώνει στο πνεύμα του αντιαμερικανισμού του ’80 και στους δρόμους να αντηχεί «η Χούντα δεν τελείωσε το ’73», εκτός χώρας εδραιωνόταν ένα νέο φαντασιακό. Στην επισφαλή συνθήκη ενός κράτους που απειλούνταν η δομή και η κυριαρχία του –με υπαρκτό τον κίνδυνο εξόδου από την Ένωση– πάτησε η δημιουργία μιας νέας περσόνας, όπως παρατηρεί ο Π. Παναγιωτόπουλος, αυτής του Έλληνα που αμφισβητώντας τη δυτική ταυτότητα της χώρας του, αμφισβητούσε τη δυτική ταυτότητα καθεαυτή. «Ο νέος εξωτισμός, πολύ περισσότερο από μια εικόνα που φτιάχνουν οι ξένοι για εμάς ή εμείς για τον εαυτό μας, αφορά σε διεργασίες που έχουν να κάνουν με τη θέση του έθνους κράτους στον σύγχρονο καπιταλισμό». Οι παγκοσμιοποιημένες ελίτ ταύτισαν τον καπιταλισμό με τη Δύση και είδαν στην ελληνική χρεοκοπία τη χρεοκοπία του δυτικού μοντέλου. «Μια απόδειξη της ευθραυστότητας της αποικιοκρατικής συνθήκης», έναν νέο «τόπο αντι-εξουσίας και αντι-κουλτούρας». Αν η χρεοκοπία και το χρέος ήταν αποικιακές κατασκευές, όπως υποστήριζαν οι έλληνες κυβερνώντες, η Ελλάδα δεν ήταν παρά μία επικράτεια της δυτικής καπιταλιστικής αυτοκρατορίας.
Το θεματικό πάρκο της κρίσης
Οι νέοι ταξιδευτές δεν αναζητούσαν μία εσωτερική ουτοπία, όπως οι παλιοί φιλέλληνες, αλλά μία δυστοπία του σύγχρονου κόσμου. Δεν απογοητεύονταν, στις επισκέψεις τους, αντίθετα έβρισκαν το πεδίο έκφρασης ενός πολιτικού και πολιτισμικού ακτιβισμού.
Η μεγάλη αντίφαση, ωστόσο, της εξιδανίκευσης του ριζοσπαστικού εξωτισμού δεν εξαντλούνταν στο ότι ουδεμία επαφή είχε με την πραγματικότητα της χώρας και των ανθρώπων της· αλλά πρωτίστως στο ότι, ενώ πρέσβευε μία αντιαποικιακή θεώρηση, εκκινούσε από ένα βλέμμα εγγενώς αποικιοκρατικό. Η ευρωπαϊκή Αριστερά και οι αμερικανικοί φιλελεύθεροι, δημοσιογράφοι, διανοούμενοι, πανεπιστημιακοί και εκφραστές κάθε είδους αντισυστημικότητας καθρέφτισαν στην ελληνική κρίση δικές τους πολιτικές ανάγκες. Η ευρωπαϊκή νεολαία είδε στην Αθήνα μια εναλλακτική πρωτεύουσα όπου είχαν διαραταχθεί οι βαρετές συμβάσεις της ειρηνικής ζωής, γοητεύτηκε από τη θυμωμένη τέχνη του δρόμου, τα γκράφιτι και κάθε μορφή εναλλακτικότητας, από την ντεκαντάνς ατμόσφαιρα μιας μεταμοντέρνας πόλης διακοσμημένης με tags και ερείπια, έκθετης σε ένα είδος αστικής κοινωνικοπολιτικής βίας (Βασίλης Βαμβακάς) – ιδανικό πεδίο εφαρμογής των μετα-αποικιακών της θεωρητικών και πολιτισμικών αναζητήσεων, ανάδυσης νέων ταυτοτήτων, νέων συλλογικοτήτων.
Αλλά και πεδίο πραγμάτωσης ενός «αφηρημένου ανθρωπισμού», όπως συνέβη με την πρόσληψη της προσφυγικής κρίσης του 2015. Εκεί το βλέμμα του εξωτισμού, επισημαίνει ο Γιώργος Ρακκάς, έβλεπε πρόσφυγες και μετανάστες ως παθητικούς δέκτες ενός τοπικού και υπερ-τοπικού –τροφοδοτούμενου και από τo διεθνές jet-set– μηχανισμού συμπόνιας, και την Ελλάδα μια «φιλόξενη ουτοπία ανοιχτών συνόρων» που πρόσφερε διέξοδο στη μεγάλη ανθρωπιστική κρίση. Μόνο που η χώρα στην πραγματικότητα λειτουργούσε ως ζώνη αποκλεισμού ανθρώπων σε απάνθρωπα στρατόπεδα όπως η Μόρια, διαψεύδοντας με τον πιο κυνικό τρόπο τις δυτικές φαντασιώσεις και αναπαραστάσεις οι οποίες δεν κάμπτονταν, το αντίθετο.
Η αύξηση των επισκεπτών της Αθήνας τα χρόνια αυτά ήταν εντυπωσιακή. Εναλλακτικοί καλλιτέχνες θα συνέρρεαν στα πλαίσια της Documenta, ενός θεσμού της σύγχρονης τέχνης που υπό τον τίτλο «Learning from Athens» συμπύκνωνε την αισθητικοποίηση του εξωτισμού της κρίσης, μιας μητρόπολης αντιδυτικής αλλά ευρωπαϊκής, που συνδύαζε τα αρχαία πλάι στα μοντέρνα χαλάσματα μαζί με τη φτώχεια των κατοίκων της, λειτουργώντας ως ατραξιόν και φτηνός τουριστικός αντικαπιταλιστικός προορισμός. Το πιο εκκωφαντικό παράδειγμα ήταν το ταξίδι που διοργάνωσε ο προοδευτικός Guardian τον Μάρτιο του 2018 (7 νύχτες, 2.500 λίρες/το άτομο) όπου οι σύγχρονοι περιηγητές θα μπορούσαν να συναντήσουν ντόπιες οικογένειες και πρώην υπουργούς, να περιεργαστούν άστεγους, παρηκμασμένες γειτονιές, προσφυγικά καμπς. Μετά, θα επέστρεφαν στη ασφαλή καπιταλιστική ζωή τους με τις νέες εμπειρίες που θα είχαν συλλέξει από την εξωτική Ελλάδα της κρίσης. Το πρότζεκτ φυσικά ματαιώθηκε μετά τις έντονες αντιδράσεις και την κατακραυγή.
Η Ελλάδα ως εξαίρεση;
Η προβληματική που θέτει εντέλει το βιβλίο είναι ότι αυτά τα δύσκολα χρόνια ξαναζήσαμε συμπυκνωμένα κομμάτια της ιστορίας μας. Η ελληνική κρίση πρόσφερε ένα σύγχρονο μείγμα ιδεαλισμού, στερεοτύπων και εξωτισμού, επαναφέροντας την έννοια του «εξαιρετισμού» ως στοιχείο πολιτικής και πολιτισμικής ταυτότητας. Από την πλευρά μας ενσωματώσαμε το ξένο βλέμμα και ανταποκριθήκαμε ενθουσιωδώς στον ρόλο του εξωτικού πουλιού, «ως ανώριμοι ψευτοανατολίτες χωρίς αυτοπεποίθηση και χωρίς να καταλαβαίνουμε την παγίδα της αυτο-υποτίμησης» (Δ. Σωτηρόπουλος). Ο λαός με την αρχαία αίγλη, που οι ξένοι τον τον φθονούν, οι αδικημένοι της ιστορίας, οι «ζορμπάδες» του δυτικού κόσμου, που μέσα στην επαναστατημένη ανεμελιά τους έδειξαν στην κάλπη του δημοψηφίσματος πως στ’ αλήθεια δεν φοβήθηκαν να εξαιρεθούν από τον καπιταλιστικό κανόνα. Το Grexit ως φαντασίωση χειραφέτησης και αυθεντικότητας, αποκομμένο από οποιαδήποτε πραγματική του συνέπεια, μια ακολουθία προσποιήσεων - ύστατη «απελευθερωτική performance». (Π. Παναγιωτόπουλος)
Προβολές και πολιτισμικές αναπαραστάσεις παρήγαγαν αποτελέσματα επί του πραγματικού, ενθάρρυναν ή απέτρεψαν πολιτικές, υπαγόρευσαν συμπεριφορές, έφτιαξαν συλλογικές αφηγήσεις. Τα στερεότυπα του αριστερού αντικαπιταλισμού φαίνεται να συναντήθηκαν τελικά με εκείνα του δεξιού ρομαντισμού –η χώρα που πάει κόντρα στο ρεύμα και παθαίνει τελικά όσα της αξίζουν– εμποδίζοντάς μας να βγούμε έγκαιρα και συντεταγμένα από την κρίση και να επιθμήσουμε μια ισότιμη εικόνα χειραφέτησης, αυτή ενός σύγχρονου ευρωπαϊκού κράτους.
Μια σημαντική ερευνητική εργασία που μπαίνει σε ένα διεθνή διάλογο για τη σχέση της Δύσης με τον υπόλοιπο κόσμο και τους μηχανισμούς αναπαράστασης των άλλων πολιτισμών, χρησιμοποιώντας με προσφυή τρόπο την εργαλειοθήκη των «αντιαποικιακών σπουδών» (διάλογος που ξεκίνησε το 1978 με το έργο «Οριενταλισμός» του Έντουαρντ Σαΐντ ως κριτική μελέτη της δυτικής αντίληψης για το «εξωτικό», με τεράστια επιρροή στις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες). Αλλά και μια πολύτιμη ερμηνευτικά ιστορική αποτύπωση των πιο κρίσιμων χρόνων της μεταπολιτευτικής μας ιστορίας, που ελπίζουμε να μεταφραστεί και να εκδοθεί και στα ελληνικά.
Panayis Panagiotopoulos, Dimitris P. Sotiropoulos
«Political and Cultural aspects of Greek Exotism»
Στη σειρά «Reform and transitionin the Mediteranean»
Plagrave Macmillan, 2019, που επιμελείται ο Ιωάννης Ν. Γρηγοριάδης
σελ. 170, € 53,49
16°
