Aπό τότε που ο Γουτεμβέργιος εφηύρε την τυπογραφία, βιβλίο αποκαλούμε μια σειρά από λέξεις που έχουν συνοχή, που είναι τυπωμένες σε χαρτί και που περιλαμβάνονται μεταξύ ενός εξώφυλλου και ενός οπισθόφυλλου. Όμως, στην ψηφιακή εποχή, αυτές οι βασικές αρχές εκτύπωσης και συνάμα τρόπου συγγραφής και ανάγνωσης μοιάζουν να ανατρέπονται με την εμφάνιση των «ηλεκτρονικών βιβλίων».
Ήταν στις αρχές της δεκαετίας όταν άρχισαν να εμφανίζονται συσκευές που έμοιαζαν με μεσαίου μεγέθους μπλοκ, στις οθόνες των οποίων μπορούσαν να προβληθούν σελίδα προς σελίδα οι ηλεκτρονικές εκδόσεις διαφόρων βιβλίων. Για μια 5ετία τέτοιες συσκευές είχαν μικρή επιτυχία. Τα τελευταία 2-3 χρόνια το ενδιαφέρον των αναγνωστών/χρηστών γι’ αυτές μεγάλωσε, ενώ άρχισε και η διασύνδεσή τους με το διαδίκτυο. Έτσι, οι συσκευές “Reader” της Sony, “Κindle” της Αmazon, “Νοοk” της Barnes & Noble, αλλά και τα iPhone και iPod Touch, διαδόθηκαν, προκειμένου κανείς να διαβάσει σ’ αυτές κάποιες εκατοντάδες βιβλία που προσφέρονται σε σκληρούς δίσκους και USB (e-books και audiobooks), αλλά και που μπορούν να «κατεβαίνουν» από ιστοσελίδες ηλεκτρονικών βιβλιοπωλείων και ψηφιακών βιβλιοθηκών (i-books). Οι κάτοχοι τέτοιων συσκευών υπολογίζονται σε περίπου 5 εκατ. διεθνώς, αλλά είναι πολλοί περισσότεροι όσοι κατεβάζουν ανάλογα «βιβλία» στις οθόνες smart phones. Όσοι διαθέτουν τέτοια τηλέφωνα (130-140 εκατ.) ικανοποιούνται διαβάζοντας στα 8-9 εκατοστά της οθόνης τους, αλλά τουλάχιστον δεν πληρώνουν $ 250-300 που στοιχίζει μια συσκευή ανάγνωσης. Πάντως, είτε με ειδικές συσκευές είτε με έξυπνα τηλέφωνα, οι διευκολύνσεις που προσφέρουν τα ηλεκτρονικά βιβλία για αναγνώστες, εκδότες και συγγραφείς εμφανίζονται μεγάλες. Ολοένα και περισσότεροι εκδοτικοί οίκοι τα υιοθετούν (π.χ. Καστανιώτης, Λιβάνης, Ψυχογιός), η δε κρίση αναμένεται να πολλαπλασιάσει τέτοιες «οικονομικές» λύσεις.
Βιβλιοθήκες του κυβερνοχώρου
Δεν αναπτύσσονται, όμως, μόνο οι συσκευές ανάγνωσης e-βιβλίων και τα ηλεκτρονικά βιβλιοπωλεία, αλλά και οι «ψηφιακές βιβλιοθήκες», στις οποίες οι χρήστες έχουν πρόσβαση όχι μόνο σε τίτλους έργων αλλά και σε σελίδες βιβλίων, εικόνες, φωτογραφίες κ.λπ. Μία από τις σημαντικότερες είναι η Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Βιβλιοθήκη “Εuropeana”, που λειτουργεί με πρωτοβουλία κυρίως της Γαλλίας, έχοντας στόχο τη συλλογή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς από τα μεγαλύτερα μουσεία, εθνικές βιβλιοθήκες και αρχειακούς φορείς της Ευρώπης και την πρόσβαση μέσω διαδικτύου. Υπάρχει ακόμη η «Παγκόσμια Ψηφιακή Βιβλιοθήκη - BNM» που δημιούργησε η UNESCO από κοινού με την περίφημη Βιβλιοθήκη του Αμερικανικού Κογκρέσου και στην οποία μετέχουν θεσμοί όπως το Πανεπιστήμιο Carnegie Mellon των ΗΠΑ, το Πανεπιστήμιο Zhejiang της Κίνας, το Ινστιτούτο Επιστήμης της Ινδίας και η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου. Η BNM θεωρείται η μεγαλύτερη ψηφιακή βιβλιοθήκη του κόσμου, με δωρεάν πρόσβαση σε έργα που αντιστοιχούν στο 1% όλων των βιβλίων του κόσμου.
Από τα εγχειρήματα δεν θα μπορούσε να λείπει η Google, η οποία προχωρά σε συμφωνίες με εθνικές και ιδιωτικές βιβλιοθήκες για ψηφιακή σάρωση και εν συνεχεία διαδικτυακή παροχή πολλών έργων. Πρόκειται για τις υπηρεσίες Google Βοοks, oι οποίες, όμως, ξεσήκωσαν αντιδράσεις από εκδότες και συγγραφείς και στις δύο όχθες του Ατλαντικού για θέματα πνευματικών δικαιωμάτων. Τώρα η εταιρεία αναζητεί συμβιβασμούς για να προχωρήσει. Λίγοι, όμως, αμφισβητούν ότι η Google, η Amazon, αλλά και οι κατασκευαστές ηλεκτρονικών συσκευών, οι παροχείς δικτυακών υπηρεσιών κ.λπ. δεν θα χτυπήσουν τα «κοιτάσματα» κερδοφορίας που προσφέρουν το διάβασμα, οι βιβλιοθήκες και οι ηλεκτρονικές εκδόσεις. Έτσι το βιβλίο, περικυκλωμένο από παντού, είναι υποχρεωμένο να περάσει στην ψηφιακή εποχή.
Λοιπόν, ζήτω (!) η άφιξη των ηλεκτρονικών βιβλίων και τελευταία και των vooks (συνδυασμός video και books/βιβλίων;). Αρκετοί ειδικοί σε θέματα βιβλίου είναι πιο σκεπτικοί από ενθουσιώδεις. «Αναμφίβολα τα νέα μέσα τραβούν την προσοχή των αναγνωστών. Όμως, σε λίγα χρόνια οι νεότεροι θα έχουν διάθεση και υπομονή να διαβάζουν σ’ αυτά κλασικούς;» σχολιάζουν. Κάποιοι άλλοι διερωτώνται ποιες θα είναι οι επιπτώσεις στο γράψιμο και την ανάγνωση όταν τα κείμενα διακόπτονται από «υπερ -συνδέσμους» με το διαδίκτυο ή από βίντεο που παρεμβάλλονται για να κάνουν την αφήγηση πιο ζωντανή… Είναι αυτοί που τονίζουν ότι το διάβασμα παραμένει μία από τις ελάχιστες εμπειρίες –πλην των ανθρωπίνων σχέσεων– που βοηθούν στην ανάπτυξη των νοητικών μας ικανοτήτων. Κι αυτές οι ικανότητες υποχωρούν όταν βρισκόμαστε και πάλι μπρος σε οθόνες υπολογιστών –με όλη την αποσπασματικότητα και τη βιασύνη μιας τέτοιας ανάγνωσης– αντί των σελίδων βιβλίων.
Τελικά η τεχνολογία δεν είναι ουδέτερη και κάθε φορά μας εισάγει σ’ ένα νέο κόσμο με πλεονεκτήματα αλλά και μειονεκτήματα. Π.χ. η σταδιακή επικράτηση των ηλεκτρονικών/ψηφιακών βιβλίων θα συρρικνώσει αναγκαστικά τη δουλειά εκδοτών και βιβλιοπωλών. Ο ρόλος και η τεχνογνωσία τους θα αχρηστευτεί σταδιακά, αφού τα βιβλία δεν θα έχουν πια υλική υπόσταση και κάθε τι θα μπορεί να εκδοθεί online με ελάχιστο κόστος. Θα πει κανείς «αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό» και φαινομενικά θα έχει δίκιο. Όμως, παραδοσιακοί εκδότες και βιβλιοπώλες λειτουργούν μέχρι τώρα και ως «φίλτρα», με την καλή έννοια, προκειμένου τα έργα που εκδίδονται να διαθέτουν ένα επίπεδο, να περνούν από μια επιμέλεια γλώσσας και εμφάνισης και γενικά να υπάρχει μια τάξη στο «χάος» όσων γράφονται και δημοσιεύονται. Το ερώτημα είναι ποιος θα παίζει αυτούς τους ρόλους στο πλήρες χάος του κυβερνοχώρου…
Ένα άλλο θέμα είναι η υποκατάσταση των φυσικών βιβλιοθηκών (δημόσιων και ιδιωτικών) από τις ηλεκτρονικές/ψηφιακές. Και πάλι, κάποιοι θα πουν ότι μέσω διαδικτύου έχουμε πρόσβαση σε άπειρο αριθμό έργων και πως ο απλός χρήστης κατακτά μια νέα ισότητα στον πνευματικό πλούτο της ανθρωπότητας. Ως ένα σημείο αυτό γίνεται όντως εφικτό με την τεχνολογία. Από κει και πέρα, όμως, η ιδέα αποτελεί και φενάκη. Η πνευματική και πολιτιστική ισότητα έρχεται μέσα από την ανάπτυξη παιδείας και κατάλληλων κοινωνικών δομών και όχι απλώς από «μια βιβλιοθήκη στην τσέπη μας». Τέλος, τίθεται ένα θέμα για τον ίδιο τον τρόπο ανάγνωσης, ο οποίος επηρεάζεται από το μέσο που χρησιμοποιούμε και το περιβάλλον που βρισκόμαστε. Π.χ. το διαδίκτυο προάγει την αποτελεσματικότητα, την αμεσότητα και τον όγκο των πληροφοριών. Κάνει, όμως, το διάβασμα κατακερματισμένο, αποσπασματικό και χωρίς τη «βαθιά προσοχή» που απαιτεί η γραμμική ανάγνωση στο χαρτί. Όμως αυτή η ανάγνωση, χωρίς βιασύνες και περισπάσεις, είναι που δημιουργεί το κριτικό πνεύμα, όπως εξηγούν οι ψυχολόγοι… A
Ο Πολυδεύκης Παπαδόπουλος είναι Δημοσιογράφος/Κοινωνιολόγος ΜΜΕ.
12°
