Ενώ η ταινία «Ο θάνατος του Στάλιν» του σκοτσέζου, ιταλικής καταγωγής σκηνοθέτη και σεναριογράφου Αρμάντο Ιανούτσι παίζεται ακόμα στο σινεμά, οι εκδόσεις Μεταίχμιο κυκλοφόρησαν το βιβλίο της αυστραλέζας ιστορικού Σίλα Φιτζπάτρικ «Οι σύμβουλοι του Στάλιν» (ορίτζιναλ τίτλος «Για την ομάδα του Στάλιν - Τα χρόνια του ζην επικινδύνως στη σοβιετική πολιτική»), σε εξαιρετική μετάφραση του Γιώργου Βαρουξή.
Η έρευνα της Φιτζπάτρικ είναι μια εντελώς πρωτότυπη δουλειά «μυρμηγκιού». Αρχίζει από πολύ νωρίς, απ’ όταν ακόμα ο Λένιν ζούσε (είχε πάθει το πρώτο εγκεφαλικό τον Μάη του 1922 και σταδιακά αποσυρόταν από τα κοινά, ώσπου πέθανε τον Γενάρη του 1924) και αναδύονταν λίγο λίγο οι «πόλοι» που θα «έπαιζαν» για τη διαδοχή. Κι επειδή υπήρχε ήδη δικτατορία των μπολσεβίκων, οι «πόλοι» ταυτίζονταν με πρόσωπα που συμμετείχαν όλα στο ίδιο κόμμα: Στάλιν, Τρότσκι, Μπουχάριν, Κάμενεφ - Ζινόβιεφ. Η ομάδα που άρχισε να μορφοποιείται γύρω από τον Στάλιν είχε ποντάρει στο σωστό «άλογο». Στα 30 χρόνια που μεσολάβησαν από το θάνατο του Λένιν μέχρι το θάνατο του ίδιου του Στάλιν (Μάρτης 1953, επίσης από εγκεφαλικό, στα 74 του), η ομάδα:
● Ανέδειξε και τυπικά τον Στάλιν σαν ηγέτη της, αλλά το Πολιτικό Γραφείο συνέχισε να συνεδριάζει, και όχι πάντα τυπικά (γιατί υπήρχαν κατά καιρούς άνθρωποι που εκφράζανε τη δική τους γνώμη)
● Έχασε λίγα μέλη από θανάτους ή απομακρύνσεις (Καλίνιν, Κουίμπιτσεφ, Κίροφ –δολοφονήθηκε– Ζντάνοφ, Ορτζονίκιτζε, Αντρέγεφ)
● Διευρύνθηκε με αρκετά καινούργια μέλη
● Αντιμετώπισε και συνέτριψε τους εσωκομματικούς της αντιπάλους (τους προαναφερθέντες επίδοξους ηγέτες και πολλούς άλλους)
● Κυβέρνησε τη Σοβιετική Ένωση σε κρισιμότατες περιστάσεις: εξάλειψη των κουλάκων, «δίκες της Μόσχας» και περίοδος «Μεγάλου Τρόμου», αντιμετώπιση της ναζιστικής εισβολής και νίκη στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, «πολιορκία» του Δυτικού Βερολίνου, Ψυχρός Πόλεμος με τη Δύση, πόλεμος της Κορέας κ.λπ.
● Κάλυψε σε γενικές γραμμές τον αρχηγό της σε όλες τις εξωφρενικές αποφάσεις του: ίδρυση και λειτουργία ενός εκτεταμένου δικτύου από φυλακές βασανιστηρίων και γκουλάγκ (στρατόπεδα συγκέντρωσης / εργασίας και τελικά θανάτου σε ψηλά ποσοστά, εξολόθρευση ενός μεγάλου μέρους της «παλιάς φρουράς» των μπολσεβίκων, εξολόθρευση του σώματος των αξιωματικών λίγο πριν τον πόλεμο, δολοφονίες χιλιάδων Πολωνών στο Κατύν, αντιεβραϊκές (παρόλο που αρκετοί ήταν Εβραίοι και η γυναίκα ειδικά του Μολότοφ είχε εξοριστεί) και αντιιατρικές εκστρατείες κ.λπ.
● Όταν πέθανε ο δικτάτορας περιλάμβανε πρόσωπα όπως οι Μόλοτοφ, Καγκανόβιτς, Μαλενκόφ, Μπουλγκάνιν, Μπέρια, Χρουστσιόφ, Βοροσίλοφ, Μικογιάν κ.λπ. (πάντα και μόνο άντρες, όπως σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της)
● Συνέχισε να κυβερνάει και μετά το θάνατο του Στάλιν (αρχικά με την τριανδρία Μολότοφ, Καγκανόβιτς, Μαλενκόφ κι αργότερα υπό τον Χρουστσιόφ, τον οποίο οι περισσότεροι στήριξαν στην «αποσταλινοποίηση» του 1956)
● Διαλύθηκε με την πτώση του Χρουστσιόφ (1964)
Το βιβλίο, έχοντας στηριχτεί σε εξονυχιστική μελέτη των σοβιετικών αρχείων (πλούσια για όλους, πλην του Μπέρια, που τα εξαφάνιζε ο ίδιος, ως επικεφαλής των μυστικών υπηρεσιών) και των στοιχείων που έγραψαν ή είπαν τα παιδιά των κομμουνιστών ηγετών (συμπεριλαμβανομένων της κόρης και του γιου του Στάλιν):
● Προσφέρει εξαιρετικά πορτρέτα όλης της ομάδας, από την εξωτερική εμφάνιση μέχρι τη μόρφωση και τις ικανότητες του καθενός
● Καταγράφει λεπτομερέστατα την εξέλιξη των μεταξύ τους σχέσεων: φιλίες, ίντριγκες, συμμαχίες, υπονομεύσεις, σχεδιασμοί, μίνι πραξικοπήματα, προσπάθειες επηρεασμού του δικτάτορα προς την επιθυμητή κατεύθυνση
● Αποκαλύπτει πώς ο καθένας υποστήριζε τα συμφέροντα του τομέα της παραγωγής ή της διοίκησης στον οποίο ήταν επικεφαλής
● Δείχνει, ακόμα, πώς διαμορφώνονταν οι φιλίες και οι εχθρότητες, πως γίνονταν μεταξύ τους επιγαμίες, πού και πώς ζούσαν , πώς έπαιζαν τα παιδιά τους, τι ερωτικές σχέσεις ανάπτυσσαν, πώς γλεντούσαν κλπ
● Περιλαμβάνει πολύ καλά ευρετήρια, που βοηθάνε τον αναγνώστη.
Η ταινία «Ο θάνατος του Στάλιν», από την άλλη μεριά, βασισμένη στο ομώνυμο graphic novel των Φαμπιάν Νουρί - Τιερί Ρομπέν του 2014 (μετάφραση Κατερίνα Φράγκου, εκδόσεις «Οξύ», 2018) είναι μια πικρή σάτιρα (κάθε άλλο όχι κωμωδία), που στιγμές στιγμές αποκτά μεγάλη δραματική ένταση. Οι ηθοποιοί ενσαρκώνουν τους ρόλους τους με μεγάλη επιτυχία (η βασική σύγκρουση δίνεται, σεναριακά, μεταξύ Μπέρια και Χρουστσιόφ-τον τελευταίο τον παίζει υπέροχα ο Σαμ Μπουσέμι). Υπάρχει κι ένα ωραίο σεναριακό εύρημα: ότι ο Στάλιν, την τελευταία του νύχτα, θέλησε σε δίσκο ένα κονσέρτο που παίχτηκε ζωντανά σε μια αίθουσα συναυλιών, οπότε οι συντελεστές του αναγκάστηκαν να το ξαναπαίξουν όπως όπως για να ηχογραφηθεί και να σταλεί στον «Πατερούλη».
Ακόμα, το φιλμ δείχνει ανάγλυφα τον «Μεγάλο Τρόμο», απεικονίζοντας νυχτερινές συλλήψεις ανθρώπων και βασανιστήρια, αλλά και αυτολογοκρισία και φόβο έκφρασης. Γενικότερα, ο Ιανούτσι μένει σε γενικές γραμμές πιστός στην Ιστορία: βλέπουμε τα γλέντια του Στάλιν στη ντάτσα του με αμερικάνικες ταινίες μέχρι πρωίας, το ότι οι υποταχτικοί του φοβήθηκαν να τον πλησιάσουν όσο ψυχορραγούσε κι ότι άργησαν να τον βοηθήσουν ιατρικά, την αστραπιαία δράση του Μπέρια μόλις ο δικτάτορας ξεψύχησε, τα κωμικοτραγικά γεγονότα της κηδείας, την υστερική κόρη και το μέθυσο γιο του Στάλιν, τη δολοφονία του Μπέρια από στρατιώτες πιστούς στο δημοφιλή στρατάρχη Ζούκοφ (που είχε επαναφερθεί από μια δυσμενή μετάθεση και είχε γίνει σύμμαχος του Χρουστσιόφ κ.λπ.), την επικράτηση του στρατού πάνω στις δυνάμεις Ασφαλείας, τις πρώτες αποφυλακίσεις κ.λπ.
Αυτό που δείχνει επίσης πολύ καλά η ταινία είναι ότι ο Στάλιν, όπως οι περισσότεροι δικτάτορες, θεωρούν εαυτόν αιώνιο. Κι όταν τελικά επέρχεται το μοιραίο και στον ηγέτη, ακολουθούν όχι εκλογές ή άλλη παρόμοια διέξοδος, κάτι που θα έκανε κάθε αστικό κράτος, αλλά μεγάλη εσωκομματική κρίση, σφαγή (κυριολεκτικά) για τη διαδοχή, διακύβευση της κοινωνικής ειρήνης ή αδιέξοδο στο καθεστώς.
Κυρίως, όμως, δείχνει τι ανθρωπάκια είχε κρατήσει γύρω του ο «Πατερούλης», που –όπως όλοι οι όμοιοί του– φοβόταν τα εσωκομματικά πισώπλατα χτυπήματα, γιατί είχε συνείδηση του μίσους που γεννούσε στις μάζες η αιματηρή δράση του (παρόλο που τον κλάψανε ειλικρινά ακόμα και πολλά από τα θύματά του), των λαθών του και των ανεπαρκειών του. Πόσοι θυμούνται σήμερα ότι με την εισβολή των Γερμανών στη Σοβιετική Ένωση, τον Ιούνη του 1941, ο Στάλιν κρύφτηκε για πολλές μέρες, με κανονική ψυχολογική απώθηση του θέματος, αρνούμενος να πιστέψει ότι ο σύμμαχός του Χίτλερ τον είχε προδώσει;
