Επιστροφή στο παρελθόν

Δύο βιβλία, διαφορετικού στιλ και ύφους, δίνουν στη μνήμη τον πρώτο λόγο αναζητώντας το συνδετικό κρίκο του παρελθόντος με το σήμερα.

Τζόναθαν Σάφραν Φόερ- Όλα έρχονται στο φως
μτφ. Μυρσίνη Γκανά, εκδ. Μελάνι

Ευτυχώς το χαρτί είναι πιο ισχυρό από το σίδερο, γιατί αν είχε τυπωθεί το συγκεκριμένο βιβλίο σε μέταλλο θα είχε οξειδωθεί από το διαβρωτικό χιούμορ. Προσκύνησα το συγγραφικό ταλέντο κολλώντας σε πολλές σελίδες, είτε γιατί δεν μπορούσα να διαβάσω από τα γέλια (ιδίως στις πρώτες) είτε γιατί μου «κοβόταν η ανάσα» στην αποκάλυψη/υπενθύμιση του υφολογικού πλούτου της γλώσσας.

Ο ίδιος ο συγγραφέας πηγαίνει στην Ουκρανία προκειμένου να βρει τη γυναίκα-σωτήρα του Εβραίου παππού του από τους Ναζί. Ρόλο μεταφραστή κρατάει ο νεαρός Άλεξ με τα κατακρεουργημένα αγγλικά του. Οδηγός τους αναλαμβάνει ο «τυφλός» παππούς του Άλεξ με την καθοδήγηση της σκύλας του, Σάμι Ντέιβις Τζούνιορ Τζούνιορ.

Η ιστορία εξελίσσεται μέσω των επιστολών που ανταλλάσσουν Άλεξ και Τζόναθαν, αφού τελείωσε το ταξίδι. Οι σχολιασμοί του πρώτου για την κοινή περιπέτειά τους στην ανακάλυψη της γυναίκας δίνει το «παρών» («Το ταξίδι κατέλαβε πέντε πολύ ατέλειωτες ώρες. Αν θέλετε να μάθετε γιατί, είναι επειδή ο Παππούς είναι ο Παππούς πρώτα και μετά σοφέρ. Μας έκανε συχνά χαμένους και βάραγε τα νεύρα του. Έπρεπε να μεταφράζω το θυμό του σε χρήσιμες πληροφορίες για τον ήρωα. “Γαμίδια” είπε ο Παππούς. Είπα “Λέει πως αν κοιτάξεις τα αγάλματα θα δεις πως κάποια δεν κρατούν ακόμη. Αυτά είναι εκεί που βρίσκονται τα κομμουνιστικά αγάλματα”. “Γαμώ το κέρατό μου, γαμώ!” φώναξε ο Παππούς. “Ω” είπα, “θέλει να ξέρεις πως αυτό το κτίριο, όπως εκεί, είναι πολύ σημαντικά”. “Γιατί;” ρώτησε ο ήρωας. “Γαμιέσαι!” είπε ο Παππούς. “Δεν θυμάται” είπα»).

Ο δεύτερος δίνει νόημα στην περιπλάνηση με ιστορίες για το παρελθόν της οικογένειάς του στην Ουκρανία – ξεκινώντας στα τέλη του 18ου αιώνα. Υπερρεαλιστικές εικόνες ανασυνθέτουν την εποχή –ή καλύτερα το χώρο– με τη χρήση μιας πολυσύνθετης, γεμάτης εκπλήξεις γλώσσας, όπου η συγκινησιακή φόρτιση πάει δίπλα-δίπλα με την ειρωνεία και η ποίηση με τη βλασφημία. Ο Φόερ δείχνει να λέει: έχω ως Εβραίος το δικαίωμα ν’ αποδομήσω θέματα της φυλής μου και της πίστης μου, αλλά και να μιλήσω για το Ολοκαύτωμα και τον αντισημιτισμό μέσα σ’ ένα αιχμηρά χιουμοριστικό περιβάλλον («Το χιούμορ είναι ο τρόπος να αποτραβιέσαι από αυτόν τον υπέροχο και τρομερό κόσμο»).

Το αποτέλεσμα; Ένα από τα πιο σοβαρά βιβλία για τον τρόπο που η μνήμη επεξεργάζεται το παρελθόν («η μνήμη γεννούσε μνήμη γεννούσε μνήμη») και πώς αυτό επηρεάζει το μέλλον μας· για την αναζήτηση της ατομικής και της συλλογικής ευθύνης στα μεγάλα ζητήματα της ζωής και της ιστορίας, από ένα συγγραφέα ερωτευμένο με τις λέξεις, που χρησιμοποιεί με εποικοδομητικό θράσος, από αυτό το πρώτο του βιβλίο (2002), τη μεταμοντέρνα φόρμα. (Ο γλωσσικός αντικομφορμισμός του Άλεξ και ο μοντέρνος φορμαλισμός του Τζόναθαν αποδεικνύονται όψεις του ιδίου νομίσματος.) Ότι η κριτική τον αποθέωσε, ότι κέρδισε πολυάριθμα βραβεία και ότι έχει μεταφραστεί σε 36 γλώσσες –η ελληνική μετάφρασή του δείχνει να μην πρόδωσε το πνεύμα του συγγραφέα–, απλώς επιβεβαιώνουν την αξία του. Ένα βιβλίο που το ξαναδιαβάζεις.

Γιώργος Κοκοτός, Τζιά-Θερμιά, εκδ. Gema  

Η μνήμη του Γιώργου, ο ήρωας του αυτοβιογραφικού βιβλίου του Γιώργου Κοκκοτού, ανοίγει πανιά καθώς το ιστιοφόρο του «θαλασσοδέρνεται» στο ταξίδι συμφιλίωσης πατέρα και γιου. Η ιστορία του ξεκινάει από το χωριό Δαφνές στην Κρήτη το ’40, με το ξεκίνημα του πολέμου. Ο Γ.Κ. έχει πιάσει το νήμα από την αρχή και το ακολουθεί μέχρι να… συναντηθεί με το γιο του. Οι αναμνήσεις του –σε τριτοπρόσωπη αφήγηση– δίνουν μια οικογενειακή saga, όπου θείες, θείοι, γονείς, ξαδέλφια, αδέλφια και γείτονες προσφέρουν τον οβολό τους μέσα σε μια καθημερινότητα ερώτων, δουλειάς, απογοητεύσεων, γλεντιών, θανάτων, αντίστασης, αγώνων, αποτυχιών και επιτυχιών. Από δίπλα παρεισφρύουν θρυλικά πρόσωπα («Ο Μιχάλης, πράκτορας της “Ιντέλιτζενς Σέρβις” για πολλούς, κάτι όμως που ο ίδιος δεν παραδέχτηκε, ήταν στενός φίλος ενός άλλου “αντάρτη”, του ταγματάρχη του βρετανικού στρατού Πάτρικ Λη Φέρμορ. Ήταν ο καλός φίλος που ο Μίκυ, όπως τον αποκαλούσε ο Πάτρικ, έφερε ένα απόγευμα, μετά τον πόλεμο στο σπίτι της Ρένας…»  και γεγονότα ιστορικής αξίας (η απαγωγή του Κράιπερ).

Ο Γ.Κ. σκύβει σε κάθε περιστατικό που πιστεύει πως έχει συνδράμει σ’ αυτό που είναι σήμερα, χωρίς φίλτρα, και επαναφέρει αίσθημα εποχής χωρίς εκβιασμούς συγκίνησης, εμμένοντας στις λεπτομέρειες. Κάνει αποτίμηση ζωής και το φοβερό είναι πως αν και το πρόσημο δείχνει εντέλει θετικό, επέλεξε για τίτλο το στενό της Τζιάς με τα Θερμιά –το οποίο οι ναυτικοί φοβούνται και το έχουν ταυτίσει αλληγορικά με όλους τους φόβους και τις οδύνες τους για ό,τι κακό τους συμβαίνει–, που συνδέθηκε με μια μεγάλη απώλεια. Τόσο κυριολεκτικά αλλά και αλληγορικά, το τέλος της παιδικής αθωότητας.