Οι μουσικές του 1821 στο Μουσείο Λαϊκών Οργάνων

Γιατί οι Θούριοι του Ρήγα παίζονταν στην Ευρώπη στον ρυθμό του βαλς και της Μασσαλιώτιδας; Μέχρι πότε ακούγονταν τα προεπαναστικά τραγούδια του Αγώνα; Σε ποιο ιστορικό γεγονός αναφέρεται το περίφημο άσμα της τάβλας «Κλείσαν οι στράτες του Μωριά»; Και τι έγιναν τα κλέφτικα τραγούδια μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους; Στη νέα περιοδική έκθεση του Μουσείου Ελληνικών Λαϊκών Μουσικών Οργάνων «Φοίβος Ανωγειανάκης» - Κέντρο Εθνομουσικολογίας με τίτλο «Μια μελωδική διαδρομή στις μουσικές του 1821», που εγκαινιάζεται στις 13 Δεκεμβρίου, την Επανάσταση θα την… ακούσεις, κυριολεκτικά, αφού εστιάζει στην εποχή αυτή μέσα από τα τραγούδια της.

Ο δρόμος για την ελληνική επανάσταση ήταν στρωμένος με μουσική με διαβεβαιώνει η Βάσω Πολυζώη, επιμελήτρια της έκθεσης και προϊσταμένη του μουσείου. Θριαμβικά εμβατήρια και δημοτικά τραγούδια, δημιουργίες επώνυμες και ανώνυμες, είχαν τη δική τους συμβολή στην δυναμική του Αγώνα καθώς ενέπνευσαν τους ξεσηκωμένους και κατέγραψαν ηρωικές στιγμές. «Οι Θούριοι, για παράδειγμα, που δημιουργήθηκαν μέσα στο ευρύτερο επαναστατικό κλίμα της Ευρώπης της Γαλλικής Επανάστασης, διαδόθηκαν ταχύτατα και με κάθε μέσο και τρόπο τόσο στους ευρωπαϊκούς κύκλους της διασποράς όσο και στον βαλκανικό και ιδιαίτερα στον ελληνικό χώρο» αναφέρει και μου εξηγεί ότι ο περίφημος Θούριος του Ρήγα είχε ευρεία διάδοση καθώς δεν συνετέθη μουσική ειδικά γι’ αυτόν, κάτι που φαίνεται ότι υπήρξε συνειδητή επιλογή του Βελεστινλή.
«Οι στίχοι του προσαρμόστηκαν πάνω σε δημοφιλείς σκοπούς και σε τοπικά μουσικά ιδιώματα, ώστε να είναι ευκολομνημόνευτος και να τραγουδιέται εύκολα σε κάθε τόπο». Έτσι τον συναντάμε στον τρίσημο ρυθμό του βαλς, που τραγουδιέται και χορεύεται εύκολα στους ευρωπαϊκούς κύκλους των Ελλήνων της διασποράς, αλλά και προσαρμοσμένο σε γνωστές μελωδίες όπως αυτή του τραγουδιού από την Ιερισσό της Χαλκιδικής «Μια προσταγή μεγάλη» (που αναφέρεται στα κατορθώματα και την καταστροφή του στόλου του Λάμπρου Κατσώνη, ήρωα που θαύμαζε ιδιαίτερα ο Ρήγας).

«Τα λεγόμενα “κλέφτικα”, τραγούδια που γεννήθηκαν για να τραγουδήσουν τις συγκρούσεις με τον προσωπικό αντίπαλο ή τον “ηρωικό” θάνατο του αρματολού καπετάνιου, λειτούργησαν ως φορείς του αισθήματος της διεκδίκησης καταρχάς της ατομικής ελευθερίας. Στην πορεία οι πρωταγωνιστές τους, ο Μπουκουβάλας, ο Βλαχοθανάσης, ο Νικοτσάρας, ο Κατσαντώνης, έγιναν οι ίδιοι “μύθοι” για τους αγωνιστές των χρόνων της Επανάστασης και τα τραγούδια τους αποτέλεσαν “μουσικούς μύθους” που τραγουδιούνταν σε κάθε ευκαιρία ανάπαυλας ή και γλεντιού», εξηγεί η επιμελήτρια. Η έκθεση, άλλωστε, θα επιδιώξει να αναδείξει και την ανθρώπινη πλευρά των αγωνιστών. «Εκτός από σκληροτράχηλοι πολεμιστές με καριοφύλια και γιαταγάνια ήταν και τραγουδιστές και πολλοί απ’ αυτούς και μουσικοί… Έχουν την ανάγκη να τραγουδήσουν οι ίδιοι και να παίξουν μουσική για να διασκεδάσουν και να γίνουν μια παρέα με τους συντρόφους τους, ανθρώπινα και έξω από το πεδίο της μάχης. Το ξέρουμε αυτό για τον Μακρυγιάννη, για τον Κολοκοτρώνη».

Με δεδομένο ότι κάθε μάχη και πολιορκία γίνεται σχεδόν αμέσως τραγούδι για να μεταφέρει τις ειδήσεις του πολέμου με τρόπο άμεσο και παραστατικό, σύντομα και οι ίδιοι – ο Διάκος, οι Κολοκοτρωναίοι, ο Πλαπούτας – όχι μόνο τραγουδούν αλλά και τραγουδιούνται. Περιδιαβαίνοντας τους σταθμούς της έκθεσης θα έχεις την ευκαιρία να αφουγκραστείς αυτή την εναλλακτική έμμετρη «αποτύπωση» της ειδησεογραφίας της εποχής. Θ’ ανακαλύψεις λ.χ. το τραγούδι «Σαββάτο μέρα πέρασα» που αναφέρεται στην Έξοδο του Μεσσολογγίου, το «Κλείσαν οι στράτες του Μωριά» που αφορά στην άλωση της Τριπολιτσάς και το «Τριάντα καράβια αρμένιζαν» για την καθοριστική ναυμαχία του Ναυαρίνου.

«Μια μελωδική διαδρομή στις μουσικές του 1821» στο ΜΕΛΜΟΦΑΚΕ

Στο ιστορικό αρχοντικό του μουσείου στην Πλάκα, ανάμεσα στις προθήκες με τα μόνιμα εκθέματα, επτά κατασκευές (σε σχεδιασμό της εικαστικού Χαράς Μαραντίδου) συνομιλούν με τα μουσικά όργανα της συλλογής αναδεικνύοντας την άυλη πλευρά τους αναφορικά με τις μουσικές του Αγώνα. Πάνω τους συγκεντρώνουν πληροφορίες για τις ισάριθμες ενότητες της έκθεσης καθώς και κωδικούς QR που, στοχεύοντάς τους με το κινητό σου τηλέφωνο, «ξεκλειδώνουν» πρωτότυπες σύντομες ηχογραφήσεις των τραγουδιών αλλά και αφηγήσεις των στίχων από τον ηθοποιό Λεωνίδα Κακούρη – προκειμένου να γίνουν πιο εύκολα αντιληπτές οι ιστορίες τους.

Αξίζει να σημειωθεί ότι με αφορμή την έκθεση ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά το τραγούδι «του Βλαχοθανάση», που αναφέρεται σε γνωστό αρματολό της Δωρίδας. Ένα ιδιαίτερο εγχείρημα, όπως μου επισημαίνει η Βάσω Πολυζώη, «καθώς η μελωδία του δεν έχει διασωθεί και ο Κωνσταντίνος Μάρκος, σε μουσική διδασκαλία του οποίου ηχογραφείται, επίλεξε να ακολουθηθεί ο σκοπός που τραγουδιούνται τα “κατσαντωναίικα” τραγούδια της Δυτικής Ρούμελης». Έτσι αποδόθηκε κατά το καθιστικό «Βαστάτε Τούρκοι τ’ άλογα».

Σε όποιον, πάντως, ανοίξει η όρεξη για ακροάσεις από την άνεση του καναπέ του, στην σελίδα soundcloud.com/melmo-music θα υπάρχουν διαθέσιμα τα τραγούδια στην πλήρη ή σε μια πιο ολοκληρωμένη εκδοχή τους. «Έτσι, θα μπορείς να καταλάβεις την διαφορετική λειτουργία των τραγουδιών αυτών που εκτείνονταν σε διάρκεια, κάτι που αποτέλεσε έκπληξη ακόμα και για τους μουσικούς που συμμετείχαν στην ηχογράφηση! Οι σκοποί αυτοί τραγουδιούνταν σε τραπέζια (καθιστικά, της τάβλας) ή σε γάμους και πανηγύρια, όταν ο χρόνος “δεν ήταν πολύτιμος”, δηλαδή δεν ήταν χρήμα, και τα τραγούδια εκτείνονταν άφοβα σ’ αυτόν, διαρκώντας 20 ή και περισσότερα λεπτά για να κρατήσει ο χορός. Κάτι που μας έχει στερήσει η δισκογραφία με την περιορισμένη χρονική διάρκεια των τραγουδιών - που σχετίζεται με την περιορισμένη χωρητικότητα των πρώτων δίσκων».

Για τις ηχογραφήσεις χρησιμοποιήθηκαν μουσικά όργανα της εποχής του Αγώνα (φλογέρες, ζουρνάδες, ταμπουράδες, λύρες, βιολιά, νταούλια, ντέφια, νταχαρέδες κ.ά.), αλλά και πιάνο και κιθάρες. Διόλου τυχαία. Με την ίδρυση του ελληνικού κράτους τα «κλέφτικα» πέρασαν στα αστικά σαλόνια με όχημα τα όργανα της δυτικής μουσικής. Οι προεπαναστατικοί θούριοι, μάλιστα, τραγουδιούνταν σε αντίστοιχες περιστάσεις, προσαρμοσμένοι στις ανάγκες της κάθε γενιάς μέχρι τουλάχιστον και τους βαλκανικούς πολέμους, όπως το «Ω λιγυρόν και κοπτερόν σπαθί μου» του Κωνσταντίνου Κοκκινάκη.

---

INFO:
«Μια μελωδική διαδρομή στις μουσικές του 1821»
Μουσείο Ελληνικών Λαϊκών Μουσικών Οργάνων «Φοίβος Ανωγειανάκης» - Κέντρο Εθνομουσικολογίας
Διογένους 1-3, Πλάκα, 210 3254119,
Διάρκεια έκθεσης: 15 Δεκεμβρίου 2021 – 20 Ιουνίου 2022
Ωράριο: 8.30-15.30 (εκτός Τρίτης)