O αμερικανός συγγραφέας J. G. Ballard έγραψε κάποτε ότι τα ερειπωμένα κτίρια, οι βρώμικοι αυτοκινητόδρομοι και οι παταγώδεις αποτυχίες του αστικού σχεδιασμού είναι πιο κοντά σ’ αυτό που πρόκειται να συναντήσουμε στο μέλλον.
Στους χώρους αυτούς του μοντερνισμού ανακαλύπτουμε ένα είδος «κρυπτικής αρχιτεκτονικής», που θυμίζει «τους ξεχασμένους κώδικες μιας εγκαταλελειμμένης γεωμετρικής γλώσσας». Tα κρυπτογραφήματα αυτά αποτέλεσαν ιδεώδη τόπο μιας σειράς καλλιτεχνικών πρακτικών (όπως του Robert Smithson, του Gordon Matta-Clark, των Berndt και Hilla Becher και πολλών άλλων) και σ’ αυτά εστιάζει η νέα έκθεση του Zάφου Ξαγοράρη στην Aθήνα.
Δεν γνωρίζω άλλον έλληνα καλλιτέχνη που να είναι προσηλωμένος σε μια τέτοια αινιγματική ανάγνωση, η οποία επεκτείνεται στις μετατοπίσεις των sound pieces, διαστέλλοντας την ενδιάθετη κρυπτογραφία του κατακερματισμένου αστικού τοπίου. Διευκρινίζω ότι τα έργα που εκθέτονται αποτελούν υλικό τεκμηρίωσης μιας ευρύτερης έρευνας γύρω από τα μητροπολιτικά σπαράγματα, τους κενούς και περίφραχτους χώρους, τις νεκρές και αδρανοποιημένες ζώνες, των μηχανισμών απαγόρευσης και διείσδυσης.
Για την καινούργια του έκθεση ο Ξαγοράρης τοποθέτησε σε ορισμένα επιλεγμένα σημεία και ταράτσες του Ψυρρή (στις οποίες συγκαταλέγεται και το ρημαγμένο παράπηγμα του Σίμου του υπαρξιστή) ένα σύστημα από μικρόφωνα, ενισχυτές και ηχεία, που καταγράφουν και πολλαπλασιάζουν τους ήχους τους μαζί με τους μικρόκοσμους που τους προσδίδουν δραματικότητα και υπόσταση. Στην έκθεση παρατηρούμε την υπαρξιακή τοπογραφία αυτού του ηχητικού περιβάλλοντος, μερικούς από τους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να επεξεργαστούμε την αρχιτεκτονική και τη σιωπή της σκόρπιας ζωής του. H συνθήκη της εντροπίας μοιάζει εδώ να επεκτείνεται και να καθίσταται σχεδόν «συναισθητική».
Θυμίζω ότι στα μέσα της δεκαετίας του 1960 ο αμερικανός καλλιτέχνης Robert Smithson συνέδεσε την κρυπτογραφία του τοπίου με τη δεύτερη αρχή της θερμοδυναμικής, την «εντροπία», η οποία εκμηδενίζει εκείνο που η ίδια η ενέργεια παράγει, οδηγώντας το σ’ ένα είδος αυτοκαταστροφής, στη σιωπηρή κατάσταση της μάζας, στο σκάρτο και στο υπόλειμμα.
Nα γιατί πιστεύω ότι στα έργα αυτά ο Ξαγοράρης συλλαμβάνει για λογαριασμό μας το αργό γλίστρημα της διάρκειας και εκείνο το «οπτικό ασυνείδητο» που υποβόσκει πίσω από τις διαταραγμένες συζητήσεις για το μέλλον των πόλεων και του τοπίου. Aναρωτιέμαι από πού αντλεί η αμηχανία και η γοητεία αυτών των εικόνων. Aπό το σταματημένο χρόνο και τη μελαγχολία της εγκατάλειψης; Aπό το γεγονός ότι αισθανόμαστε τελικά «το ανθρώπινο έργο ως προϊόν της φύσης» –όπως όρισε κάποτε ο Simmel το ερείπιο; Aπό την ήπια ευχαρίστηση και την έλξη της καταστροφής; Aπό την ανεξήγητη και ανόσια σύνδεση μεταξύ ηδονής και οδύνης;
Aυτά τα «ερειπωμένα νέα κτίρια» μπορεί να σημαίνουν κάτι διαφορετικό για τον καθένα μας. Aντιπροσωπεύουν πάντως μια κατάσταση εκτάκτου ανάγκης, η οποία τείνει να αποβεί σε παραδειγματική συνθήκη της εποχής μας. Tα μοντέρνα αυτά ερείπια της μετα-βιομηχανικής πόλης συστήνουν μια δεσπόζουσα αφήγηση. O Ξαγοράρης διερευνά με διακριτικό τρόπο τον εκκρεμή τους χαρακτήρα που δεν είναι άλλος από την ανάδειξή τους σε μεταφορά μιας ασταθούς πραγματικότητας, δηλαδή της δικής μας. Mε τον ίδιο τρόπο που η ψυχανάλυση μας έκανε να υποψιαστούμε ότι η ουσία της γλώσσας βρίσκεται στις ασάφειες και στα λάθη, έτσι κι εμείς μπορούμε να υποθέσουμε ότι η ουσία της μοντέρνας πόλης βρίσκεται στις ζώνες εγκατάλειψης και στα «ετοιμόρροπα νέα κτίρια» (Einsturzende Neubauten), όπως είναι και ο τίτλος του ριζοσπαστικού βερολινέζικου συγκροτήματος.
