Τρέχεις, κάθε τόσο, στη Στέγη για να δεις παραστάσεις. Το πεντάστερο Intercontinental είναι, από καιρό, σημείο αναφοράς για την περιοχή. Το –σε αναμονή– Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης ανανεώνει το χάρτη του museum mile της Συγγρού. Κι όμως, αυτά τα επιβλητικά κτίρια δεν είναι παρά το ιλουστρασιόν μέτωπο μιας παλιάς, λαϊκής γειτονιάς, για την οποία δεν έχεις την παραμικρή ιδέα.
«Έχω κι εγώ να σου πω μια ιστορία για το Δουργούτι». Δουργούτι· αυτό είναι το όνομα της γειτονιάς. Και ο ηλικιωμένος κύριος που πίνει τον καφέ του στο ταβερνείο της οδού Σμιθ σε εισάγει κιόλας στο παρελθόν της. Ιδιοκτησία του Αθηναίου κτηματία Δουργούτη στις αρχές του 20ού αιώνα, είναι σήμερα η περιοχή που ορίζεται από τις οδούς Λαγουμιτζή, Συγγρού και Φραντζή, πολεοδομικά σύνορα για τις συστάδες προσφυγικών και εργατικών πολυκατοικιών που μοιάζουν να έχουν μπει σε χρονοκάψουλα, ανέπαφες από τις σαρωτικές αλλαγές της υπερδομημένης πόλης. Μια ομάδα ανθρώπων που ανακάλυπταν το Δουργούτι το 2013, περίπου με την ίδια έκπληξη που δοκιμάζεις κι εσύ τώρα, σήμερα, υπό το όνομα της πλατφόρμας Urban Dig, το παρομοιάζουν με νησί άγονης γραμμής. Γι’ αυτό και βάπτισαν το project της έρευνάς τους για την περιοχή «Dourgouti Island Hotel». Κάπως έτσι η Αθήνα βρήκε το νησί της.
Χάρης Παπαδημητρόπουλος
Ο παππούς, που επιμένει να σε ξεναγήσει στις αναμνήσεις του για το Δουργούτι, είναι –ανάμεσα σε εκατοντάδες άλλους κατοίκους του– πρόθυμο μέλος ενός αστικού πειράματος: Στο πώς μια συνοικία στις παρυφές του κέντρου προσπαθεί να επανεφεύρει τον εαυτό και τη συνεκτικότητά της μέσα από τη γνωριμία με το παρελθόν της. Στο πώς ένας τόπος μπορεί να ενώσει τους κατοίκους του.
Η έρευνα που έχει ήδη συμπληρώσει δύο χρόνια και πλησιάζει στην κορύφωσή της ξεκίνησε από τη σκέψη της θεατρικής ομάδας «Όχι παίζουμε» να ανεβάζει site specific παραστάσεις, εμπνευσμένες από τη ζωντανή ιστορία αστικών περιοχών. Γρήγορα, το πλάνο της παράστασης έγινε απλή παράμετρος του εγχειρήματος που σήμερα περιλαμβάνει την αρχιτεκτονική και ιστορική καταγραφή της, τη συλλογή ιστοριών που αφορούν στην καθημερινότητά της κατά το παρελθόν, την οργάνωση ενός βιβλίου εντυπώσεων επισκεπτών κι ένα σωρό άλλες παράλληλες δράσεις· έρευνα που «τρέχουν» περί τα 400 άτομα, όλων των ηλικιών (μαθητές σχολείου μέχρι συνταξιούχοι) από όλη την Αθήνα και την οποία συνδράμουν το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, το Πάντειο, το Πανεπιστήμιο Πειραιά. «Δουλεύουμε με την έκσταση του τουρίστα που θέλει να σηκώσει κάθε πέτρα από τον τόπο που επισκέπτεται» εξηγεί ο εμπνευστής του project πολιτικός μηχανικός και σκηνοθέτης, Γιώργος Σαχίνης.
Σπίτι για πρόσφυγες εδώ και 100 χρόνια
Ηρακλής Φασουράκης
Μαζί με το ενδιαφέρον της Urban Dig να λαξεύσει τη μνήμη του Δουργουτιού, οι κάτοικοι της γειτονιάς –τουλάχιστον οι ενσωματωμένοι σε αυτήν– έχουν αρχίσει να ξαναβρίσκουν ο ένας τον άλλο στους ανοιχτούς, κοινόχρηστους χώρους που σχηματίζονται ανάμεσα στις πολυκατοικίες. «Η διπλωματική μου εργασία στο Πάντειο έχει αυτό το θέμα: Αν δηλαδή ένα πολιτιστικό εγχείρημα όπως το “Dourgouti island” μπορεί να αναζωογονήσει και να φέρει σταδιακά ανάπτυξη σε μια γειτονιά. Πώς το άυλο του πολιτισμού μπορεί να γίνει ύλη, χρήμα. Και πώς η επαφή των κατοίκων ισχυροποιείται με τον πιο γόνιμο τρόπο» εξηγεί ο Χρήστος Ανανιάδης, κάτοικος πλέον και ο ίδιος μιας μεσοπολεμικής μονοκατοικίας του Δουργουτιού.
Επίσης μόνιμος κάτοικος της γειτονιάς για πάνω από 40 χρόνια ο Δημήτρης Λ., παρότι παρακολουθεί τις δράσεις της Urban Dig δεν είναι το ίδιο αισιόδοξος για την επιδραστικότητά τους. «Σίγουρα έχει ενδιαφέρον όλο αυτό που συμβαίνει, ο κόσμος συμμετέχει, ξανασυστήνεται. Αλλά από την άλλη, χρειάζεται πολύς χρόνος για να ξαναγίνει αυτός ο τόπος γειτονιά, όπως τον θυμάμαι. Να βγαίνεις δηλαδή, απ’ το σπίτι σου και να χαιρετάς δέκα ανθρώπους που σε ξέρουν με το μικρό σου όνομα».
Η ανθρωπογεωγραφία της γειτονιάς ποικίλλει και ταυτόχρονα ορίζεται από ένα νοητό άξονα που χωρίζει τις παλιές προσφυγικές πολυκατοικίες, χτισμένες επί Βενιζέλου στα μέσα της δεκαετίας του ’30, και τις εργατικές που χτίστηκαν επί Δικτατορίας στα τέλη της δεκαετίας του ’60. Το πρώτο σύνολο που συναντάς από την πλευρά της Συγγρού κατοικείται από πρόσφυγες. Το καταλαβαίνεις με μια ματιά: από τα φθαρμένα σεντόνια, τα λιγοστά ρούχα που κρέμονται στα παράθυρα. Μέσα σε συνθήκες ελάχιστης κατοικίας που δεν ξεπερνούν τα 35 τ.μ. ανά διαμέρισμα και με σοβαρά προβλήματα φθοράς εφόσον δεν συντηρούνται (αφενός λόγω έλλειψης χρημάτων κι αφετέρου γιατί οι ιδιοκτήτες είναι πολλοί και πρέπει προηγουμένως να συμφωνήσουν μεταξύ τους), ζουν Κούρδοι, Ιρανοί, Ιρακινοί, Πακιστανοί, Μπαγκλαντεσιανοί. Στις νεότερες πολυκατοικίες κατοικούν Έλληνες και Αλβανοί.
Ο Τάσσος, χαράκτης και κάτοικος της περιοχής, ανέφερε πως όταν στα χρόνια της Μικρασιατικής καταστροφής και νωρίτερα, με τη δίωξη των Αρμενίων από τους Τούρκους, πρόσφυγες έβρισκαν καταφύγιο στο Δουργούτι, οι ντόπιοι ξεσηκώνονταν για να τους διώξουν. Σήμερα, 90 χρόνια μετά, οι πολυκατοικίες κατοικούνται και πάλι από μετανάστες, εγείροντας παρόμοιες αντιδράσεις...
Bauhaus & παραγκούπολη
Δημήτρης Ζαχαράκης
Οι προσφυγικές πολυκατοικίες του Δουργουτιού ανήκουν στη φωτεινή εξαίρεση των αθηναϊκών συνόλων που χτίστηκαν από διακεκριμένους αρχιτέκτονες της εποχής. Φέρουν τη σφραγίδα του Κίμωνα Λάσκαρη και του πολιτικού μηχανικού Δημήτριου Κυριακού που τότε, στα 1936, σύστηναν στην αρχιτεκτονική της πόλης το Bauhaus κίνημα παραδίδοντας σήμερα, σχεδόν έναν αιώνα μετά, έναν άριστο προστατευτικό κλοιό από τις πολύβουες λεωφόρους. «Έχει μεγάλο ενδιαφέρον η ακουστική που διαμορφώνεται μέσα στη γειτονιά. Ξαφνικά, δημιουργείται ένα εσωτερικό περιβάλλον ησυχίας, μια προστατευμένη κηπούπολη όπου ακούς ακόμα τα παιδιά να παίζουν» σημειώνει ο Βαγγέλης Παπαδιάς, υπεύθυνος της Urban Dig για την αρχιτεκτονική και αισθητηριακή χαρτογράφηση.
Οι πολυκατοικίες του Λάσκαρη συνυπήρξαν για μεγάλο διάστημα με την πρότερη οικιστική λύση, μια παραγκούπολη –εκεί όπου σήμερα, σε απόσταση αναπνοής, προβάλλει το μέγαρο της Εθνικής Τράπεζας–, συνθέτοντας ένα αλλόκοτο σύμπλεγμα κατοικιών. Κι αν τώρα η οχύρωση που προσφέρουν τα προσφυγικά αποκλείουν το θόρυβο της πόλης, στα χρόνια της Κατοχής δημιουργούσαν ένα πραγματικό οχυρό, απροσπέλαστο από τους Γερμανούς. Ποτέ μέχρι τον Αύγουστο του ’44, οι ναζί δεν είχαν επιχειρήσει να μπουν στο Δουργούτι, ώσπου στο μπλόκο της 9ης Αυγούστου ισοπέδωσαν ολόκληρη τη γειτονιά με δεκάδες εκτελέσεις και συλλήψεις.
«Η ιστορία του Μπλόκου ενδιαφέρει κυρίως την επίσημη ιστορία. Εμείς πάλι στρεφόμαστε στην ιστορία μιας μαμής που, καθώς ξεγεννούσε γυναίκες, τραγουδούσε περίφημα ανατολίτικα τραγούδια. Μας ενδιαφέρει η σύζευξη της καθημερινότητας της περιοχής τότε και σήμερα» παρατηρεί ο Γιώργος Θάνος, από την ομάδα «Άστυ» που συνεργάζεται στην έρευνα για το Δουργούτι.
Οι επτά ομάδες προφορικής ιστορίας (πάνω από 20 άτομα στο σύνολό τους) χτυπούν συχνά τις πόρτες των κατοίκων της περιοχής σε μια προσπάθεια να ανασύρουν προσωπικές ιστορίες μνήμης, που συνήθως καταλήγουν σε κάτι που θα ξαναμοιραστεί για να τους φέρει σαν μια κοινότητα στη μικρή κηπούπολη του Δουργουτιού. Στη γιορτή που διοργάνωσαν το προηγούμενο Σαββατοκύριακο οι ομάδες της προφορικής ιστορίας, γινόσουν μάρτυρας αυτής της ανοιχτωσιάς· ανάλογων αφηγήσεων που κρατούσαν ζωντανό το παραμύθι της γειτονιάς. Άκουγες για το μετανάστη Κεμαβόρ, που κυκλοφορούσε μόνιμα μεθυσμένος καβάλα στο γάιδαρό του και υπήρξε για πολλά χρόνια η πιο χαρακτηριστική φιγούρα της περιοχής. Για το σπουδαίο συγγραφέα Άρη Αλεξάνδρου –νεοφερμένο μετανάστη από το Λένιγκραντ– που έγραφε στο περβάζι του, αφού πάμφτωχος καθώς ήταν δεν είχε χρήματα για να αγοράσει ούτε ένα τραπέζι. Ήταν ο θρυλικός Κουταλιανός που έκλεβε την παράσταση των υπαίθριων εκδηλώσεων, το παιχνίδι του πετροπόλεμου, τα πιτσιρίκια με τα ματωμένα κεφάλια που έτρεχαν για γιατρικά στη μάνα τους, η πρώτη εκκλησία του Δουργουτιού που, λόγω φτώχειας, είχε χτιστεί ακριβώς όπως τα παραπήγματα, ο μπακάλης που έλεγε πως πριν πεθάνει θα κάψει το τεφτέρι με τα χρέη των πελατών του – όπως κι έκανε. Ιστορίες που αναδεικνύουν τους τωρινούς αφηγητές τους ως καθημερινούς ήρωες της πόλης.
«Η επανακατοίκηση μιας γειτονιάς μπορεί αρχικά να είναι συναισθηματική. Προσπαθούμε να ξαναδώσουμε σημασία σε πράγματα που δεν μας απασχολούσαν μέχρι τώρα, γιατί καλώς ή κακώς ζούμε πια ζωές ιδιωτικές» λέει η Δέσποινα Γιαβάση, από τον τομέα της πολιτιστικής διαχείρισης της Urban Dig. Ο Χρήστος Ανανιάδης βρίσκει μάλλον φυσιολογική αυτή την εξέλιξη αφού «σε μια πόλη που κατοικήθηκε πρόσφατα, όπως η Αθήνα, δεν μπορεί να υπάρχει συνέχεια της ιστορικότητας. Όμως, όπου επιβιώνει η μνήμη, επιτυγχάνεται και το δέσιμο των κατοίκων με τον τόπο. Αν ξέραμε καλύτερα την Αθήνα νομίζω πως θα ήμασταν νορμάλ στη συμπεριφορά μας στο δημόσιο χώρο».
Ψηφιακή ξενάγηση στη γειτονιά
Δημήτρης Ζαχαράκης
Ή, αλλιώς, το Δουργούτι ως υπαίθριο μουσείο. Αντλώντας από τις εφαρμογές που υιοθετούν μουσεία στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, η Urban Dig επιστρατεύει την Clio Muse, μια νεανική ομάδα που σχεδιάζει προγράμματα κι εφαρμογές ξενάγησης για μουσεία. Βάσει αυτών, το κινητό τηλέφωνο είναι εργαλείο για τους επισκέπτες να ακούσουν μικρές ιστορίες «σαν fun facts για κάθε έκθεμα», όπως εξηγεί η Δάφνη Τσεβρένη. Το πιο πρόσφατο παράδειγμα εφαρμογής του προγράμματος έγινε στην Art Athina. Με την ίδια φιλοσοφία η Clio Muse δημιούργησε μια διαδρομή - ξενάγηση εξωτερικού χώρου για το Δουργούτι, η οποία αναδεικνύει συγκεκριμένα σημεία ενδιαφέροντος στο δημόσιο χώρο, αξιοποιώντας το υλικό που έχουν συλλέξει οι ομάδες αρχιτεκτονικής και ιστορικής χαρτογράφησης. Η ξενάγηση-πιλότος που θα γίνει την Τετάρτη 1η Ιουλίου θα ξεκινήσει από το ΕΜΣΤ και θα ολοκληρωθεί στην κεντρική πλατεία του Δουργουτιού.
15°
