Οι υπεραπλουστεύσεις σχετικά με τον ολοκληρωτισμό και τα άκρα προδίδουν τις σαθρές βάσεις του τρόπου με τον οποίο γίνεται ο δημόσιος διάλογος στη χώρα μας. Αυτό φάνηκε και στη συζήτηση που προέκυψε πρόσφατα με τον θάνατο του Κάστρο και η οποία αφορούσε τον χαρακτήρα του καθεστώτος που αυτός επέβαλε στην Κούβα παραπάνω από μισό αιώνα.
Η θεωρία της ταύτισης των δυο άκρων (όχι βεβαίως και η αυτονόητη θεωρία της ύπαρξης των άκρων) αντί να αποκαλύπτει τις ακρότητες του κομμουνισμού, στην ουσία τον μετατρέπει σε μια κοινότοπη εκδοχή του κακού. Τον μικραίνει αντί να τον αποκαλύπτει. Η θεωρία της ταύτισης των δυο άκρων είναι μια απλουστευτική θεωρία. Αυτό όχι γιατί ο κομμουνισμός δεν ήταν ένα ολοκληρωτικό καθεστώς. Κάθε άλλο. Ίσως ήταν πιο ολοκληρωτικός και από τον ναζισμό. Όχι γιατί είχε λιγότερα θύματα. Αντιθέτως, είχε πολύ περισσότερα θύματα από ότι ο ναζισμός και ο φασισμός. Όχι γιατί ήταν πιο ανεκτικός από τον ναζισμό. Και τα δυο συστήματα ήσαν εξίσου μη ανεκτικά. Έχουμε εδώ να κάνουμε, αναμφίβολα, με δυο ολοκληρωτισμούς. Μόνο που δεν είναι δυο ίδιοι ολοκληρωτισμοί.
Η ταύτιση των άκρων είναι απλουστευτική γιατί δεν περιέχει κανένα από τα στοιχεία της δυτικής σκέψης, σύμφωνα με τα οποία κρίνεται ένα πολιτικό σύστημα και μια ιδεολογία. Εστιάζει στα αποτελέσματα. Αν μιλάμε μόνο για πολιτική, ορθώς κάνει. Κριτήριο της πολιτικής στη νεωτερικότητα, από την εποχή του θεωρητικού προπάτορά της, του Μακιαβέλι, είναι η αποτελεσματικότητα στη διαχείριση του δημόσιου συμφέροντος. Και όσον αφορά αυτό το κριτήριο, και τα δυο συστήματα ήσαν εξίσου αποτελεσματικά στο να δολοφονούν τους πολίτες τους.
Η δυτική προσέγγιση όμως μας υποχρεώνει να προχωρήσουμε μερικά βήματα πιο πέρα. Ο Μοντεσκιέ υποστήριζε πως η ανάλυση των διαφορετικών πολιτευμάτων δεν μπορεί να γίνεται χωρίς αυτά να συσχετίζονται με την περιγραφή της κοινωνικής οργάνωσής τους και ταυτοχρόνως με τον τύπο, τη μορφή και κυρίως το πνεύμα της κοινωνίας που εκπροσωπούν. Όπως μας έμαθε ο Βέμπερ, αλλά ακόμη και οι Ντιρκάιμ και Παρέτο, δεν μπορούμε να κρίνουμε τα πολιτικά συστήματα και τις ιδεολογίες μόνο με βάση τα αποτελέσματά τους.
Ο Βέμπερ αναφέρεται σε τέσσερις τύπους κοινωνικών πράξεων. Η πρώτη συνδέεται με τον προσανατολισμό μιας πράξης με βάση τον έλλογο σκοπό της (Zweckrational), η δεύτερη με τον προσανατολισμό της σε μια απόλυτη αξία (Wertrational), η τρίτη με τον προσανατολισμό σε ένα συναίσθημα-συγκίνηση (Affektuell) και η τέταρτη με τον προσανατολισμό στην παράδοση (Traditional). Στη βάση των τεσσάρων συμπεριφορών διέκρινε τρεις τύπους εξουσίας: την παραδοσιακή, τη χαρισματική και αυτήν της νομιμότητας. Βεβαίως όλα αυτά είναι «ιδεότυποι» και πουθενά δεν συναντώνται σε καθαρή μορφή. Πουθενά αυτό δεν αποτυπώνεται καλύτερα απ’ ότι στο φασισμό και τον κομμουνισμό.
Ο φασισμός συνδέεται με την προτεραιότητα της «αξίας» του φυλετισμού και με την ύπαρξη χαρισματικών ηγετών που πείθουν χρησιμοποιώντας τη συναισθηματική στάση έναντι του κακού Εβραίου ή του ξένου. Το βλέπουμε άλλωστε αυτό και σήμερα στα ακροδεξιά και φιλοναζιστικά κόμματα, τα οποία στηρίζονται στη δημοφιλία των ηγετών τους και στο φόβο έναντι του «ξένου».
Ο κομμουνισμός με τη σειρά του δεν έχει την ανάγκη της χαρισματικής ηγεσίας για να ανέλθει στην εξουσία. Κανένας κομμουνιστής ηγέτης, εκτός εν μέρει του Λένιν και του Κάστρο, δεν ήταν χαρισματικός. Σε αυτό διαφέρει από τον ναζισμό. Αν και οι δυο ιδεολογίες έχουν ως προτεραιότητα μια αξία και όχι έναν «έλλογο σκοπό», διαφέρουν ως προς το ποια είναι αυτή η αξία. Ο φυλετισμός για τον φασισμό, η κοινωνική χειραφέτηση για τον κομμουνισμό. Παρά αυτήν τη διαφορά τους ταυτίζονται όσον αφορά την προτεραιότητα των αντιδημοκρατικών μέσων για την επίτευξη της επιλεγείσας από αυτούς αξίας. Ενώ, επίσης, και οι δυο ιδεολογίες ταυτίζονται στην προτίμησή τους προς τη συναισθηματική στάση αντί του ορθολογισμού. Απορρίπτουν δηλαδή τον καθορισμό των μέσων τους από ένα έλλογο σκοπό και τον τύπο εξουσίας που συνδέεται με τη νομιμότητα και τη δημοκρατία.
Η φυλετική ανωτερότητα ως απόλυτη αξία του φασισμού και το μίσος κατά των άλλων φυλών δεν είναι όμοια με καμία άλλη αξία. Είναι η χειρότερη ιδεολογία και αξία, ever. Η κοινωνική χειραφέτηση ως απόλυτη αξία του κομμουνισμού προέκυψε από το πρόταγμα του Διαφωτισμού για ατομική ισότητα και ελευθερία και όχι από το ταξικό μίσος, όπως ορισμένοι επιδερμικά αναγάγουν αυτό το πρόταγμα στο αποτέλεσμά του. Βεβαίως για τα θύματα και των δύο συστημάτων δεν έχει καμία σημασία η αφετηρία και οι διαφορετικές αξίες των δυο ολοκληρωτισμών. Αν και πολύ διαφορετικές αξίες και αφετηρίες οδηγούν στα ίδια ακριβώς αποτελέσματα. Αυτό δεν το ξεχνώ.
Ο κομμουνισμός ξεκινά από το αίτημα της κοινωνικής χειραφέτησης όλων και όχι μερικών, και καταλήγει στο μίσος κατά όλων όσοι δεν είναι μαζί του. Γιατί; Γιατί αυτός, αντίθετα από την αντίληψη που τάσσεται υπέρ της δημοκρατικής νομιμοποίησης των έλλογων μέσων και σκοπών, υποστηρίζει ότι δεν πειράζει στην πορεία να έχουμε και μερικά εκατομμύρια «παράπλευρες απώλειες», αρκεί να επικρατήσει η δική μας αξία, αρκεί να χτίσουμε την κοινωνία της ισότητας. Γιατί γι' αυτόν η ηθική της πεποίθησης έχει προτεραιότητα έναντι της ηθικής της ευθύνης. Γιατί σ' αυτόν η αξία υπερκαθορίζει τη λογική και τη νομιμότητα. Έτσι ο κομμουνισμός οδηγήθηκε στα ίδια και χειρότερα αποτελέσματα από τον φασισμό. Είναι μείζον θέμα για τη νηφάλια δυτική σκέψη να διαχωρίζουμε τις αφετηρίες από τα αποτελέσματα, αλλά και να μη ξεχνάμε, ταυτοχρόνως, στο τέλος της ανάλυσης μας, να καταλήγουμε στα αποτελέσματα.
Η διασύνδεση λόγου, αξιών, σκοπών και μέσων που προτείνω, γίνεται όχι για να αθωωθεί ο κομμουνισμός ή ο Κάστρο αλλά για να διασωθεί η αξία της ατομικής αυτοτέλειας και χειραφέτησης ως κάτι εντελώς διαφορετικό από την αξία της φυλετικής ανωτερότητας.
Ας περάσουμε τώρα στον Κάστρο. Είναι μανιχαϊστής όποιος τον θεωρεί δικτάτορα; Στο όνομα της μη απλούστευσης, εδώ έχουμε το ίδιο αποτέλεσμα με τη θεωρία των άκρων, έχουμε τον ορισμό της υπεραπλούστευσης. Έχουμε το κλείσιμο των ματιών (ή μήπως το κλείσιμο του ματιού;) σε όσα δεινά επιφύλαξε η δικτατορία του Κάστρο στο λαό της Κούβας.
Ενώ είναι ορθό να επισημαίνεται τι ανέτρεψε και τι σηματοδότησε αρχικά ο Κάστρο, δεν πρέπει ταυτοχρόνως να ξεχνούμε τι δημιούργησε και ποια κληρονομία αφήνει. Και άφησε μια κοινωνία εκτελέσεων, φυλακών, απαγορεύσεων, πολιτιστικής και πολιτικής καταπίεσης, φτώχειας, πορνείας, μια κοινωνία χαφιέδων και χαμαιλεόντων. Μια κοινωνία ολοκληρωτικά ολοκληρωτική. Είναι λοιπόν μανιχαϊσμός να τον ονομάζει κανείς δικτάτορα; Δεν νομίζω. Εκτός αν κανείς νομίζει πως στους λαούς της Λατινικής Αμερικής αρμόζει το δικτατορικό σύστημα. Αφού η Κούβα είχε δικτατορία πριν από τον Κάστρο, τότε είναι φυσιολογικό που είχε δικτατορία και με τον Κάστρο. Και φυσικά και μετά τον Κάστρο. Το άκουσα, θεέ μου, και αυτό. Ήμαρτον! Αυτό πάντως, στο χωριό μου, το λένε ρατσισμό και όχι Αριστερά.
Αυτοί που υποστηρίζουν τη θεωρία της ταύτισης των άκρων, αλλά και αυτοί που υποστήριξαν ότι είναι μανιχαϊσμός να διατείνεται κανείς ότι ο Κάστρο ήταν δικτάτωρ, δεν θέλουν να σκεφτούν τα πράγματα με τον δυτικό τρόπο σκέψης, όσο και αν εκατέρωθεν ομνύουν σε αυτόν.
Οι οπαδοί της θεωρίας των δυο άκρων δεν κατανοούν ότι με αυτήν δεν αποδομείται ο ΣΥΡΙΖΑ, αλλά ο δυτικός κανόνας που θέλει η κρίση για ένα πολίτευμα να είναι πολυπαραγοντική. Αλλά και οι οπαδοί της θεωρίας ότι είναι μανιχαϊσμός να υποστηρίζει κανείς ότι ο Κάστρο ήταν δικτάτορας, δεν παραδέχονται ότι δεν μπορείς να κρίνεις ένα πολίτευμα μόνο από την αφετηρία ή μόνο από τις αρχικές προθέσεις του. Ο Κάστρο δεν ήταν μόνο η Σιέρρα Μαέστρα. Αλλά ακόμη και τότε, ήταν ένας παρανοϊκός που ευτυχώς δεν τον άκουσε ο Χρουστσόφ και δεν έπεσε στην παγίδα του ο Κένεντι. Αν τον είχαν ακολουθήσει στον τυχοδιωκτισμό του, σήμερα δεν θα υπήρχε κανείς να τον δοξάζει ή να τον καταδικάζει. Ο πυρηνικός πόλεμος θα είχε λύσει τη διαμάχη.
Ενστερνίζομαι την άποψη που θέλει να κρίνεται πολυπαραγοντικά και πλουραλιστικά ένα καθεστώς ή ένας ηγέτης, δεν ενστερνίζομαι όμως την άποψη που λέει ότι πρέπει και να αδιαφορούμε για τα αποτελέσματα με πρόσχημα τις «καλές αξίες». Δεν μας το επιτρέπουν αυτό οι χιλιάδες εκτελεσμένοι, φυλακισμένοι, το στυγνό ανελεύθερο καθεστώς, η φτώχεια και όχι η ισότητα, η διαφθορά και ο νεποτισμός του δικτάτορα Κάστρο. Δεν μας το επιτρέπουν τα αποτελέσματα της δικτατορίας του.
Όσοι θεωρούν μανιχαϊστική την όποια καταδίκη του Κάστρο, δεν φαντάζονται πόσο κοντά είναι στην άποψη του ΚΚΕ για τον τυπικό χαρακτήρα της δημοκρατίας. Γι' αυτό και στην απαραίτητη κριτική τους για τις ανεπάρκειες της δημοκρατίας αρνούνται να προσθέσουν μια πολύ σημαντική παράμετρο: Την παράμετρο που τονίζει ότι μεταξύ ακόμη και μιας ανεπαρκούς δημοκρατίας και του ολοκληρωτισμού υπάρχει μια ριζική τομή. Είναι η ελευθερία.
Επειδή όμως με ενδιαφέρει η διάσωση του αιτήματος της ατομικής χειραφέτησης, πιστεύω ότι αυτό διασώζεται μόνο όταν εντάσσεται στο πλαίσιο μιας πολιτικής πρακτικής τα μέσα της οποίας υπερκαθορίζονται από έλλογους σκοπούς, νομιμοποιημένους από τη λειτουργία μιας νόμιμης και δημοκρατικά εκλεγμένης εξουσίας. Αυτό το ονομάζω σοσιαλδημοκρατία που πυρήνας της είναι ο φιλελευθερισμός. Κάποιος άλλος/η μπορεί να το ονομάσει φιλελευθερισμό που καταστρέφεται από τη σοσιαλδημοκρατία. Κάποιοι άλλοι μπορούν να επιμένουν στη θεωρία της ταύτισης των άκρων, κάποιοι άλλοι όχι. Εδώ είμαστε να τα συζητάμε αυτά, να διαφωνούμε ή να συμφωνούμε. Αλλά ευτυχώς δεν έχουμε δικτάτορες όπως οι Λένιν, Στάλιν, Χίτλερ, Μουσολίνι, Φράνκο, Σαλαζάρ, Μάο, Ζίβκοφ, Τσαουσέσκου, Κάστρο, να μας το απαγορεύουν. Και αυτό είναι το μείζον. Το ζήτημα με τη δημοκρατία ή τη δικτατορία, με τους δημοκρατικά εκλεγμένους ηγέτες ή με τους δικτάτορες, δεν είναι ζήτημα διαλόγου. Είναι ζήτημα ενιαίας απάντησης όλων όσοι τάσσονται με τη δημοκρατία κατά όλων όσοι «βολεύονται» και με τις δικτατορίες, αρκεί να κουβαλούν μαζί τους «κόκκινες σημαίες».
Συνοψίζοντας, η στάση έναντι του Κάστρο ίσως συμβάλλει στο να ξεχωρίσει η ήρα (έφοδος στους ουρανούς) από το στάρι (Δημοκρατία και Ελευθερία). Αυτό ισχύει για όλους μας, σοσιαλδημοκράτες και φιλελεύθερους, αριστερούς και δεξιούς.
Ο Αυλωνίτης έλεγε στη Βασιλειάδου να μην ξαναπεί «κοντό τον κοντό» (τον Ρίζο). Ο Ρίζος όμως ήταν, όντως, κοντός. Έτσι και αυτοί που θεωρούν μανιχαϊσμό να αποκαλείς «δικτάτορα» τον Κάστρο, πρέπει να γνωρίζουν το αυτονόητο. Ο δικτάτορας ήταν δικτάτορας και οι δικτατορίες είναι δικτατορίες, ανεξάρτητα από τα όποια δήθεν πρόσημά τους. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι και ίδιες μεταξύ τους.
